Our Journey- from Jerusalem to Aleppo - 1962- Zarmine Boghosian

 

ՄԵՐ ԿԵԱՆՔԻ ԸՆԹԱՑՔԸ՝ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՊԱՐՏԱԴՐԱՆՔՈՎ 

(Երուսաղէմէն Հալէպ մեր ոդիսականը)

 

            Պատանեկութեան յուշեր կան, որ անմոռանալիօրէն դրոշմուած կը մնան մտքիդ մէջ: Յաճախ յուշիկ քայլերով կ’այցելես ուղեղիդ բջիջներուն եւ սրտիդ լարերուն մէջ ծուարած այդ անկիւնը: Կարգ մը ապրումներ գուրգուրանքով կը թաղես մէկ անկիւնը: Ուրիշներ ընդվզում կը պատճառեն: Մեծ հարցականներու կ’առաջնորդեն քեզ:

Կը զարմանաս:

            Ինչպէ՞ս անցան այդ պահերը վրայէդ, կամ դո՛ւն անոնց ընդմէջէն: Կարելի՞ էր արդեօք այլ կերպ դասաւորել կամ նոյնիսկ շեղեցնել պահերդ, օրերդ, որոնք անկախ քեզմէ յետագայ կեանքդ մնայուն շրջանակի մը մէջ պիտի դնէին:

Այդ յուշերէն մին մասնաւորաբար կապուած է նորոգ վախճանեալ եղբօրս՝ Տէր Վրթանէս Աւագ Քհնյ. Գալայճեանին հետ, երբ տակաւին կուսակրօն քահանայ էր եւ կը պատկանէր Երուսաղէմի միաբանութեան:

Հալէպի միջնակարգը՝ 9-րդ դասարանը աւարտելէս ետք երազներ ունէի անգլերէնս զօրացնելով Լոնտոն բժշկութեան ընդունուելու համար: Ինչո՞ւ անպայման Լոնտոն՝ մի՛ հարցնէք, եւ ինչո՞ւ բժշկութիւն – պատասխանը հիմա ես ալ չեմ գիտեր:

Հաւանաբար, անուղղակիօրէն ընթերցումներուս ազդեցութիւններն էին – Չարլզ Տիքընզ, Ճէք Լոնտոն եւ... մանաւանդ՝ իմ շատ սիրած գրողս՝ Անտոն Չեխով, որ թէ՛ բժիշկ էր եւ թէ՛ սքանչելի գրող (Անգլերէնս Մոսկուա չէր կրնար տանիլ զիս. Անգլիա կրնայի թէ՛ բժիշկ եւ թէ՛ գրող ըլլալ...):

Նամակագրութիւններս եղբօրս հետ քաջալերեցին, որ Երուսաղէմ երթամ եւ Երուսաղէմի Թարգմանչաց վարժարանի երկրորդական տասներորդ դասարան արձանագրուիմ: Թարգմանչացին համբաւը վստահութիւն կը ներշնչէր, ուր անպայման անգլերէնս պիտի զօրանար – Ճի.Սի.Ի.–ի քննութիւններէն պիտի յաջողէի եւ շունչս Անգլիա առած՝ համալսարան մը պիտի ընդունուէի:

Պատանեկան վարդագոյն երազներ էին անշուշտ: Այդ օրերուն Երուսաղէմի մէջ տիրող Տիրան եւ Եղիշէ պատրիարքական պայքարի ելեւէջներն էին:

Տիրան Սրբազանը Միացեալ Նահանգներ հասած էր, շարք մը քաղաքական թէ կուսակցական ծուղակ-ամբաստանութիւն-էնթրիքներէ ետք: Յաղթական Եղիշէ Պատրիարքը իր Ռասբութինեան սուր ու զննող նայուածքով իգական սեռին սրտին խորերը թափանցելու հմայքով բամբասանքի շատ առիթ կու տար: Փսփսուքներ շատ կը շրջէին վանքին տարածաշրջանէն ներս եւ դուրս: Պատանի հոգիէս ներս փլուզումներ տեղի կ’ունենային երդուեալ կղերականին վարք ու բարքին, բարոյականին հանդէպ տարածուող կասկածելի «կուսակրօնութեան», սեռային եւ սիրային կապերուն... եւ այլ մարզերու մէջ եղած «ըսի-ըսաւներուն» պատճառով:

Ընդհանուր փսփսուքներէն մին ալ որ ճակատագրական դեր խաղցաւ իմ կեանքիս մէջ, Եղիշէականներու եւ Տիրանականներու յետ-ընտրութեան «ասէկոսներն» էին:

Եղիշէ Պատրիարքը աթոռին նստած ո՞վ կը համարձակէր իր դէմ արտայայտուիլ: Օգոստոսի ամսու Տաղաւարին, Ս. Աստուածածնայ Տօնին – Խաղողօրհնէքին հոն էի, կ’ըսուէր եւ կը սպասուէր, որպէս անգիր օրէնք՝ Պատրիարքը պէտք էր որ պատարագէր, ինչպէս բոլոր միւս չորս տաղաւարներուն: Սակայն Պատրիարքը մէջտեղ չկար... Երուսաղէմ ալ չէր, այլ՝ կ’ըսուէր թէ Իսրայէլի կողմ գացած էր գիշերային կեանք վայելելու եւ հոն մնացած էր: Նոյն շրջանին վանքին մէջ նորընծայ աբեղաներու խումբ մը կար, բոլորն ալ իրենց քսանհինգը չբոլորած երիտասարդ հոգեւորականներ: Անոնցմէ կը յիշեմ Հայր Եզնիկը, Հայր Փառէնը, Հայր Գեղամը, Հայր Վահրիճը եւ եղբայրս՝ Հայր Վրթանէսը:  

Օգոստոս ամիսը Ամմանի մէջ անցընելէ ետք, արդէն 1962-ի վերամուտին սկսած էի Թարգմանչաց երկրորդական յաճախել: Սեպտեմբեր եւ Հոկտեմբեր ամիսներուն վիճակացոյցս առի Թարգմանչացի ուսուցիչներէս, Նոյեմբերին չհասայ: Աշնան լուր տարածուեցաւ, որ Պատրիարքը Հայր Եզնիկը կանչած է Պատրիարքարան ինչպէս նաեւ վանքին սափրիչը: Նոյն այդ սրահին մէջ իր բարկութեան գագաթնակէտին հասած ըլլալով՝ անվայել խօսքերով, անիմանալի հայհոյանքներով երիտասարդ աբեղային փիլոնազուրկ յայտարարած է, սափրել տուած է աբեղայ Հայր Եզնիկին եւ անվայել հայհոյանքով մը «բարի ճանապարհ» մաղթելով՝ (բամբասողները գունաւոր «վեց գիր քաշեր է» ըսին) ղրկեր է վանքէն դուրս:

Լուր տարածուած էր անմիջապէս թէ Հայր Եզնիկը Տիրանական ըլլալով հակա-Եղիշէական արտայայտութիւն մը ունենալուն համար «պատժուած էր»:

Նոյն օրերուն Հայր Փառէն Պէյրութ կը գտնուէր արձակուրդով, իսկ Հայր Վահրիճ նմանօրինակ ամբաստանութեամբ «աքսորուած» էր Բեթղեհէմ, իսկ Հայր Վրթանէսը նշանակուած էր Հրեշտակապետացի հովիւ- Պատրիարքին քիթին տակ․․․:

Սպասողական վիճակ մը կը տիրէր – ո՞վ պիտի ըլլար Հայր Եզնիկին յաջորդող «զոհը»: Եղբայրս ալ Տիրանականներէն մին ճանչցուած ըլլալով ամէն կողմէն թելադրութիւններ կ’ըլլար իրեն, որ «գլուխը ազատէ» Երուսաղէմէն:

Ես՝ Թարգմանչացի աշակերտուհիս, լրջօրէն կը հետեւէի դասերուս, երբ օր մը դասի պահուն դասարանէն դուրս կանչուեցայ: Եղբայրս՝ Վրթանէս Աբեղան էր զիս դուրս կանչողը: Շշուկով ըսաւ. «Չըլլայ որ արտայայտուիս որեւէ տեղ, ամէնէն կարեւոր առարկաներդ առ եւ դուրս եկուր դասարանէն առանց աղմուկի: Մէկու բան չըսես: Ամենամօտիկ ընկերուհիիդ ըսէ որ նամակ պիտի գրես»:

Այդ օրերուն ո՛չ համակարգիչ, ո՛չ համացանց, ո՛չ ալ դիմատետր գոյութիւն ունէր անշուշտ: Մինչեւ հիմա կը զարմանամ թէ ինչպէս ուսուցիչը արտօնութիւն տուաւ դասը կէս ձգելով դպրոցէն դուրս ելլէի: Շրջող լուրերուն հետ հաւանաբար ինք ալ համախոհ էր եղբօրս ցուցմունքներուն: Շատ արագ սենեկակից Սիրանոյշ մայրիկին քովէն անձնական առարկաներուս մէկ մասը առի, բոլորովին ալ պիտի չպարպէինք մեր անձնական իրերը, որպէսզի անվերադարձ մեկնումի մեր որոշումին նշան տուած չըլլայինք: Վանքին մայր մուտքէն ալ դուրս չելանք, այլ կողմնակի՝ Հրեշտակապետացի կողմէն, փոքրիկ դուռը օգտագործելով Վանքէն դուրս ելանք:

Եղբայրս տնօրինած էր, որ յատուկ ինքնաշարժ մը այդ դրան մօտ մեզի սպասէր: Քշեցինք Բեթղեհէմ – եկեղեցի չգացինք՝ հոն ալ աղմուկ չհանելու եւ ուշադրութիւն չգրաւելու համար: Եղբայրս կերպով մը Հայր Վահրիճին հետ կապուած էր եւ համաձայնած, որ Հայր Վահրիճը «քալելու ելած»՝ մեզ սպասէր եկեղեցիէն բաւական հեռու՝ ձիթենիի ծառի մը տակ:

Երեքով ինքնաշարժին մէջ՝ ես ունկնդիր էի երկու հայր սուրբերուն առնելիք որոշումներուն: Անկասկած մեծ վախ ունէին, որ յանկարծ երկու հայր սուրբերուն բացակայութեան Պատրիարքը տեղեակ ըլլալով՝ հրաման տար ոստիկանութեան, որ այս երկու փախստական հոգեւորականները վերադարձուէին Պատրիարքարան: Այդ պարագային ամենամեծ վախը Հայր Եզնիկին ճակատագրին ենթարկուիլն էր:

Երկուքն ալ իրենց ածիլուելիք գործիքները առած էին եւ հաստատակամ որոշած, որ յոռեգոյն պարագային իրենք տեղւոյն վրայ պիտի ածիլուէին եւ յայտարարէին, որ այլեւս այդ միաբանութեան չեն պատկանիր:

Ծրագի՞րը... Երուսաղէմէն Ամման պիտի երթայինք, հոնկէ ալ՝ Դամասկոս եւ անկէ ալ Հալէպ՝ մեր ծննդավայրը, ծնողքիս տունը: Ամէնէն տագնապալի, «վտանգաւոր» պահը Յորդանանէն սուրիական սահման անցնիլն էր, Պատրիարքը յորդանանեան իշխանութեան հետ ունեցած կապերուն պատճառով կրնար վերադարձնել տալ մեզ բոլորս: Հանգստարան մը գտնելու մասին ալ չէինք մտածեր՝ օտար կամ ծանօթ աչքերէն խուսափելու համար: Հայր Վրթանէսը երկու տարի ծառայած էր որպէս Ամմանի առաջնորդ եւ այդ օրերէն շահած էր բարեկամութիւնը շատ վստահելի հայ ընտանիքի մը եւ շարժավարին թելադրելով մեզ անոնց տունը առաջնորդեց:

Արդէն գիշերուայ ութը թէ ինն էր: Անակնկալի եկած տանտէրերը – հեռաձայնի չգոյութեան – շատ լաւ հասկցան դրդապատճառը մեր յանկարծակի յայտնուելուն: Չէինք կրնար հոն գիշերել. պէտք էր շարունակէինք մեր ճամբան, որքան շուտ՝ այնքան լաւ, յորդանանեան սահմանէն դուրս ելած ըլլալու համար:

Սակայն, երախտագիտութեամբ կը յիշեմ այն ընտանիքը, որ մեզ սիրայօժար հիւրընկալեց, թարմացանք: Աւելի ուշ նոր ինքնաշարժ մը ապսպրուեցաւ մեզ ուղղակի Դամասկոս տանելու:

Գիշերը մեր լարուածութիւնը զգալով՝ արաբ վարորդը հեղ մը երկու հոգեւորականներուն կը նայէր, յետոյ ալ ինծի – պատանի աղջիկ մը – ի՜նչ գործ ունէին ասոնք: Եղբայրս անդրադառնալով վարորդին մտքին մէջ պտըտուող տարակուսանքին, հասկցուց, որ ես իր քոյրն էի, եւ Հալէպ արձակուրդի կ’երթայինք իր ընկերոջ հետ, որ Հալէպ բնաւ չէր եղած:

Մի քանի ժամուայ ճանապարհը Ամմանէն Դամասկոս – մանաւանդ սահման անցնիլը – յաւիտենական երկարութիւն թուեցաւ: Վերջապէս, կէս գիշերէն ետք անցանք սահմանը մեծ ցնծութեամբ: Հոն առանց ժամանակ կորսնցնելու տարբեր ինքնաշարժ վարձելով ուղղուեցանք Հալէպ: Ճանապարհին, երբ Հոմս հասանք, արդէն հանգստացած էինք, որ հեռացած էինք պատրիարքական հաւանական սպառնալիք-վտանգէն:

Կանգ առինք հոն, առաւօտեան մօտ էր, նշանաւոր Հոմսի հրուշակավաճառատու-ները բացուելու սկսած էին: Հոմսի համեղ թէյն ու անուշեղէնը ըմբոշխնելէ ետք, լրիւ թարմացած ուղղուեցանք Հալէպ՝ առաւօտ կանուխ անակնկալի բերելով ծնողքս:  

Մնացեա՞լը․․․ մեր կեանքն է։ Ապրուած տարիները, որոնք ընթացան տարբեր հուն ստանալով: Լոնտոնն ու բժշկութիւնը ծալլուած մնացին ուղեղիս մէկ խոր ծալքին մէջ: Հայր Վահրիճը Հալէպէն Պէյրութ գնաց իր ընտանիքին միանալու, անկէ ալ անցաւ Ամերիկա եւ տխուր պատահարով վախճանեցաւ շատ երիտասարդ տարիքին:

Հայր Վրթանէսը տարի մը հովուական ծառայութիւն կատարեց Հալէպի արուարձաններէն Էշրէֆիէի Ս. Վարդան եկեղեցւոյ ծուխին՝ միաժամանակ ուսուցչական պաշտօն ստանձնելով Հալէպի Կիլիկեան երկրորդական վարժարանէն ներս եւ 1964-ի Դեկտեմբերին մեկնեցաւ Միացեալ Նահանգներ օրուայ Արեւելեան Թեմի Առաջնորդ Բարձ. Տ. Թորգոմ Արք. Մանուկեան Սրբազանին հրաւէրով:

Ես մնացի Հալէպ:

Երկրորդականս աւարտելէ ետք ուսուցչութեան սկսայ Կրթասիրացէն ներս: Ամուսնացայ, Հայր Վահրիճը Պէյրութէն Հալէպ եկաւ ներկայ ըլլալու իմ պսակադրութեանս՝ առ ի յարգանք եղբօրս, որ արդէն Միացեալ Նահանգներ մեկնած էր եւ չէր կրնար ներկայ ըլլալ: Երուսաղէմեան յուշերը թարմացան: Անդրադարձանք թէ ինչպէս մեր պատանութեան թէ երիտասարդութեան ապրումներուն հետ մեր երազները անբացատրելի իրենց վերիվայրումներով, մտավախութիւններով, անփոխարինելի հետքերով, իրենց անմեղութեամբ, պարզութեամբ եւ բոլոր ապրուած յոյզերով ընթացք առին բոլորովին տարբեր ածուներով:

Տարիները անցան:

Մտքիս մէջ տակաւին հարցում մը կը յամենայ անպատասխան, մանաւանդ՝ 2016-ի Օգոստոսին եղբօրս՝ Տ. Վրթանէս Ա. Քհնյ. Գալայճեանին վախճանումէն ետք:

Եթէ Եղիշէ-Տիրան պատրիարքական մրցակցութիւն, անձնական վրիժառութեան քէներ չըլլային, այդ օրերու երդուեալ խումբ մը երիտասարդ հոգեւորականներէն իւրաքանչիւրին ճակատագիրը որքա՞ն տարբեր կրնար ըլլալ:

Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան –

Նոյեմբեր 19, 2016, Նիւ Եորք

Ազէզէն Ամերկա Հատորին մէջ լոյս տեսած

Էջ- 71-75

Beirut Explosion-Nurse saving 3 babies-2020, August 4-by Zarmine Boghosian

 

ՀՐԵՇՏԱԿԱՅԻՆ ԱԶԱՏԱՐԱՐ ԲԱԶՈՒԿՆԵՐ

          Remembering August 4, 2020-explosion in Beirut Lebanon

                         Գրեց՝ Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան

 

Մութը ետիդ թողած լոյսին բերիր,

Ով նուիրեալ հոգատար աղջի՛կ,

Անանուն, բարեգութ, ազնիւ հոգի.

Հիւանդապահուհիի վկայականդ չէր

Որ քեզ մղեց ազատարարն ըլլալու

Երեք նորածին՝ ԱՅՈ՛,

Նորածի՛ն

Հոգիներուն այս մանրիկ ու նորածին

Նոր աշխարհ եկած՝ երեք անմեղ

Թեւերուդ մէջ գրկած ապահով

Հասցուցիր լոյսի՛ն,

Խնայեցիր որ անոնք մնան անտես

Ետիդ մնացած գեհենին,

Կուրծքիդ սեղմեցիր, լոյսի՛ն բերիր

Փաստելու, յայտարարելու

Աշխարհին ի լուր թէ անոնք

Կ’ԱՊՐԻ՛Ն

Երեք նորածին, երեք փափուկ մարմին,

Երեք զոյգ աչք եւ ականջ

Աշխարհ չտեսած՝ խլացա՛ն անոնք

Ահաւոր պայթիւնէն անմարդկային

Մարդ արարածին գեհենային քայլով,

Արհաւիրք սփռող արարքով,

Քանդելո՛ւ միտումով...

Երե՛ք ՀՈԳԻ, եւ նորածի՛ն

–        Չհասցուցին տեսնել թէ

–        Ինչե՜ր կը կատարուին իրենց ետին,

Նո՛յն սենեակին մէջ ուր աչք բացին..

Երեք նորածին

–        ՀԱՒԱՏՔ, ՅՈՅՍ ու ՍԷՐ

Ներարկելու աշխարհին

Ազատարար հրեշտակին թեւերուն մէջ,

Երեք նորածին՝ շնորհուած այս կեանքով,

Երեք պատգամ ունին տալիք աշխարհին,

Անգութ ու խուլ այս աշխարհին,

ՀԱՒԱՏՔ, ՅՈՅՍ ու ՍԷՐ

Մէ՞կը՝ Ապրելու կամքն ու իրաւունքը մարդկային

ՀԱՒԱ՛ՏՔԸ

–        Որ ոչ ո՛ք իրաւունք ունի խլելու

–        Երկրորդը ՅՈՅՍՆ է՝

վերացնելու ԱԹՈՌՆԵՐԸ աննպատակ,

Ոչնչացնելու բոլոր գամերը ամրապնդող,

ԵՐՐՈՐԴԸ՞՝

Աշխարհին ընծայել ՍԷՐ

ու միմիայն ՍԷՐ,

Սահմանազանց ծառայողներ եւ անձնուրաց,

Փայփայող, հոգատար բազուկներ ամենուրեք,

Ապրելո՛ւ, ապրեցնելո՛ւ իրաւունքին հաւատացողներ,

Հրեշտակային ազատարարներ,

ԿԵԱ՛ՆՔ ապահովող հոգիներ:

7 Օգոստոս, 2020- Springfield- PA

 

PS: Hero nurse saves THREE NEWBORNS from devastating Beirut blast – August 4, 2020- Tuesday’s explosion killed at least 135 people, injured more than 5,000 others and damaged up to 300,000 homes in Lebanon’s capital.

ՎԱՍՆ ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ... ԷԼԻ ՄԷԿ ԶՈՀ,Zarmine_2008 Article Published in Mrmara and book

 

ՎԱՍՆ ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ... ԷԼԻ ՄԷԿ ԶՈՀ

            («Սահմանում զինուորական է զոհուել»)

Քանի՜ քանի անգամներ լուրերէն, հեռատեսիլէն, թերթերէն կամ կայքէջէն հանդիպած ենք նման նախադասութեան: Իրաքէն Սուտան, Հնդկաստանէն Ինտոնեզիա, ու հոս մեր կողմն աշխարհի դեռ վերջերս բնութեան պատճառած աղէտին հետեւանքով ինչ ինչ կորուստներ թիւերով միայն կը յայտարարուին:

Շատ շատ զոհուածներուն անունն ու տարիքը կը յիշուին: Աղէտին պատկերնե՞րը... բնականաբար մեզ կը յուզեն ժամանակաւորապէս:

Եւ... վե՛րջ:

Պահ մը ահաւոր լուրին հետ անդրադառնալ կը փորձենք զոհուողին անփոխարինելի կորուստին մասին: Ապա բնական հունով շարունակելի մեր կեանքին վերադառնալով ու մանաւանդ՝ զոհին անմիջական հարազատներուն զգալիք ցաւին, ծովացած վշտի խորութեան վրայ թերեւս պա՛հ մը միայն, գուցէ եւ քիչ մը աւելի դանդաղելէ ետք, կ՛անցնինք մեր առօրեային:

«Կեանքը կը շարունակուի, պիտի շարունակուի»,– կը կրկնենք մեր շուրջիններուն հետ տեսակ մը արդարացումով...

Այդպէս չէ սակայն, երբ ենթական եւ ենթակային պարագաները ինչ-որ ձեւով կապ ունին քեզի հետ, քու հարազատներուդ հետ:

Վերի չակերտուած նախադասութիւնը Մայիս 29-ին կարդացի հայրենի «Ազգ» օրաթերթի կայքէջէն: Հայաստանի Նոյեմբերեան շրջանի սահմանապահ երիտասարդ մը՝ միմիայն քսանմէկ տարեկան զինծառայող մը – 1985-ի ծնունդ երիտասարդ մը – թշնամիին արձակած կրակոցէն կրծքավանդակի հրազէնային վնասուածք կը ստանայ եւ Նոյեմբերեանի հիւանդանոց փոխադրուելու ճանապարհին հոգին կ’աւանդէ:

Պարոյր Սեւակի խօսքը ականջիս արաձագանգելու կը սկսի: «Մեր արեան մի գնդիկն անգամ...» ուրիշ արժէք ունի, անգնահատելիօրէն թանկագին է:

Ինչպէ՞ս թէ կրծքավանդակի վնասուածք:

Ինչո՞ւ սահմանապահ հայ զինուորը փափուշտարգել բաճկոնակ չունենայ:

Օրէ օր տեղեկութիւններս զոհին մասին աւելցան: Գերազանցիկ ուսանող: Համալսարանաւարտ: Բարձրագոյն ուսման համար գիւղէն Երեւան գացած ու վերադարձած՝ իր գիւղին ու հայրենի հողին ծառայելու նպատակով: Ուսուցչուհի մայրն ու բժիշկ հայրը ի՜նչ մեծ հաւատքով ու զոհողութեամբ Երեւանի կեցութեան ծախսերը հոգացած էին, որպէսզի իրենց անդրանիկ որդին համալսարանական կրթութեամբ գիւղ վերադառնայ դարձեա՛լ ծառայելու հայրենիքին, ի՛ր ծննդավայրին մէջ:

Զոհուած զինուորին հայրը – եթէ ուզէր – յարգուած բժիշկի հանգամանքով միգուցէ յաջողէր «մի բան ձեւակերպել» զաւկին գէթ սահմանային ծառայութենէն ազատելու համար, սակայն հողին կապուած հայրենասէր հայուն արժանապատուութեան խոտոր կը համեմատէր նման մտածելակերպն անգամ:

Իսկ զոհուած զինուորին ալեւոր ութսունամեայ մեծ հայրիկը իր անդրանիկ թոռնիկին դամբանական որպէս, երբ բաժակ կը բարձրացնէր իրենց շուրջ հաւաքուած հարիւրաւոր վշտակից հայ գիւղացիներուն, թոռնիկին զինակիցներուն եւ բարձրաստիճան պաշտօնեաներով շրջապատուած... վիշտը ամփոփելով, իր գերդաստանի շառաւիղին կորուստին կսկիծը իր սրտին խորը խեղդելով, ներկաներուն քաջաբար պատգամելու կորովը ունէր. ․ ․

- Եթէ իմ որդին բանակ չգնայ, եթէ իմ թոռնիկը իր կեանքը չվտանգէ, էլ ո՞վ կը պաշտպանի մեր պապենական այս թանկագին հողը, Մեր Հայրենիքը...   

Հայաստան Մայիս քսանութի խանդավառութեան մէջ, Միացեալ Նահանգներու մէջ բոլոր զոհուածները յարգելու համար նշանակուած Յիշատակ Մեռելոցի շաբաթավերջին ահաւասիկ մէ՛կ հայ զինուորին կորուստը անուն, կերպարանք եւ դէմք ունեցաւ մեզի համար:

Մեր աչքերուն առաջ օրէ օր մեծցող աղուոր մանչուկ, ապա պատանի եւ հուսկ ապա Երեւանի Պետական Համալսարանի բնագիտութեան վկայականով գերազանցիկ համալսարանաւարտ, հայրենիքի համար զինծառայող աւագ՝ Լեւոն Հմայեակի Ադամեանն է ան:

Այո՛, այո՛, ուրի՜շ տեսակ ցաւ ու խոր կսկիծ կը պատէ քեզ, երբ այդ կորուստը, այդ յայտարարուած թիւը անուն եւ դէմք ունի:

Յարգանքով լսենք այդ լուրերը ու խոնարհինք հաւատքով զոհուածներուն յիշատակին առաջ: Եթէ բնական աղէտներուն հանդէպ անզօր ենք, գէթ որպէս մարդ զգոյշ ըլլանք, խնայե՛նք:

Մարդ արարածը ե՞րբ պիտի կարենայ իր անասնական կիրքերը մարդկայնացնել ու մարդը մարդուն դէմ թշնամութիւնները դադրեցնելով անվերադարձ կորուստներուն վերջ մը դնել:

Մինչ այդ, ի հեճուկս շարք մը շահամոլներու, ահաւասիկ իրաւ հայրենասիրութեամբ տոգորուած, վասն հայրենեաց հաւատքով լի էլի՛ մէկ զոհ:

Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան- Նիւ Եորք, 1 Յունիս, 2006

«Մարմարա», 7 Յունիս, 2006, Չորեքշաբթի

Vartavar_Feast of the Trasfguration of our Lord- Armenian Tradition- Zarmine Boghosian

 

      *** Հայ եկեղեցւոյ օրացոյցին հետեւելով Յուլիս ամսուն կը տօնենք Քրիստոսի Այլակերպութիւնը- Feast of the Transfiguration, որ Հայ եկեղեցւոյ հինգ տաղավարներէն երրորդն է եւ շարժական: Ժողովրդական առումով՝ «Ջուրի Զատիկն է» Վարդավառը: 

*** Այս տօնը կը նշուի Ս. Յարութեան տօնէն 14 շաբաթ կամ՝ 98 օր ետք: Այս տարի (2023) կը նշուի Կիրակի ՝ Յուլիս 16-ին: Հայ ժողովուրդը ըստ աւանդութեան միշտ ալ միաձուլած է կրօնականն ու ազգայինը, հետեւաբար այս տօնին ալ ազգային բնոյթ տալով ճանչցուած է որպէս ՎԱՐԴԱՎԱՌ: 

*** Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Հայրապետը այս տօնին կրօնական յիշատակումը կը միացնէ ժողովրդական տօնին՝ հայ դիցուհիներէն Աստղիկի՛ն, որ գեղեցկութեան, ջուրի եւ սիրոյ աստուածուհին էր, համապատասխան՝ յունական Աֆրոտիդէին: Աստղիկի մեհեանին շուրջ կատարուած տօնախմբութիւնները այդպէս կը կոչուէին։    

       *** Ըստ աւանդութեան աղաւնիներ կը թռցնէին, ծաղկեփունջեր կը կազմէին եւ ծառայութեան մէջ գործածուած կենդանիներուն ճակտին վարդափունջեր կը զետեղէին: 

*** Իսկ ընտանեկան շրջանակներու մէջ ալ ուրախ տօնախմբութիւններ տեղի կ’ունենային, շնորհաւորելու ընտանիքի անդամներէն անոնց՝ որ մկրտուած են հետեւեալ անուններով-

***   Վարդգէս, Վարդավառ, Վարդ, Պատրիկ, Ալվարդ, Զարվարդ, Լուսավարդ, Նուարդ, Վարդենի, Պայծառ, Վարդանոյշ, Վարդի, Վարդիթեր, Վարդուհի եւ Վարվառէ:

Western-Eastern Armenian- Discussion withArmenian Teachers in Yerevan-2003- Zarmine Boghosian

 

ՀԱՅՐԵՆԻ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹԵԱՆ ՏԱՔՈՒԿ ՇՈՒՆՉԸ

Հանդիպում՝ Հայրենի մանկավարժներու հետ եւ զրոյց՝

արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի գործածութեան շուրջ

ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԸ  Կ՛ԱՊՐԻ՞՞

Սեպտ․- Հոկտ․ 2003

            Պայմաններու բերումուվ մօտաւորապէս քսան տարիէ չէի կրցած Հայաստան այցելել: Անցնող աշնան բախտն ունեցայ Սեպտեմբեր 19-էն Հոկտեմբեր 10 եր[1]կարող ժամանակը անցընելու Հայաստանի մէջ:

*** Ազատ էի:

*** Որեւէ խումբի կամ կազմակերպութեան հետ կապուածութիւն մը չունէի: Բացի մի քանի ընտանեկան յատուկ յայտագիրներէ (հարսանիք, մկրտութիւն եւլն.)՝ օրը օրին հանդի[1]պումներս ես էի, որ պիտի ծրագրէի: Առաջին անգամ ըլլալով հայրենիք այցելած էի 1984-ի Օգոստոսին: Հայրենի Մանկավարժական Ինստիտուտի վերապատրաստման դասընթացքներուն հետեւելու համար մէկ ամիսով Մշակութային Կապի Կոմիտէին հիւր էինք 50 երկիրներէ ուսուցիչ-ուսուցչուհիներու խումբով մը: Հնազանդ հիւրերն էինք հիւրասէր եւ հիւրընկալ մեր քոյր-եղբայրներուն:

*** Ուրիշ օրեր էին:

*** Երազային օրեր էին: Սակայն մեր այցելութիւնները ծրագրուած ու սահմանափակ էին: Օրինակ՝ որպէս մանկավարժ՝ շատ կը փափաքէի տեղւոյն մանկավարժներուն ծանօթանալ, դասարաններ այցելել: Հակառակ մեր փափաքին՝ տարուան այդ ամսուան արձակուրդի ընթացքին բնական էր որ դպրոց, դասարան ու աշակերտ տեսնելը անհնար էր: Այս այցելութեանս ընթացքին դպրոցներուն հանդէպ իմ ունեցած հետաքրքրութիւնս պիտի կարենայի մասամբ մը գոհացնել. որուն զուգահեռ՝ Երեւանէն դուրս, շրջաններն ու գիւղերը ազատօրէն շրջելու առիթ ալ պիտի ունենայի:   

            Այո՛, շնչասպառ ըլլալու չափ վայելեցի հայրենի հրաշալի բնութիւնը: Ամրան սկիզբը Գալիֆորնիոյ Սանթա Պարպարա շրջանին մէջ էի: Վայր մը, որ իր բարձրաբերձ բլուրներու վրայ բազմած մեծահարուստներու առանձնատներով ամերիկեան ինչ-ինչ գովազդներու կ’արժանանայ: Մինչ աչքերս հայրենի բնութեան յառած կը մնային, անզգալաբար ու ակամայ, մտովի ետ կ’երթայի Սանթա Պարպարա:

            Շրթներս կ’ըսէին՝ ինչո՞վ պակաս է հայրենի բնութեան շքեղութիւնը հոնկէ: Ի՜նչ մեղք ունի մեր ժողովուրդը: Ինչո՞ւ լրիւ չենք կրնար զարգացնել ու վայելել մեզի շնորհուած այս գեղեցկութիւնը: Ինչո՞ւ միայն երգերուն մէջ պէտք է երգենք «Հայաստան Երկիր Դրախտավայրը»:

Դրախտը իսկապէս որ հո՛ս է, ու ներկա՛յ, Հաղպատի բարձունքին, Գուգարքի, Լոռիի սարերուն, Ալահվերտիի երկփեղկուած քաղաքին հովիտին մէջ ու բարձունքին վրայ, Կարմրաւորի կատարին, Գեղադիրի Արարատին նայող, երեւակայութեան անսահմանութիւն պարգեւող լայնածիր տեսադաշտին մէջ:

Ու տակաւին մտածել, թէ տակաւին Ակսել Բակունցին Գորիսն ու Զանգեզուրը տեսնելու ժամանակ չեմ ունեցած:

Պտոյտներէն մէկուն վերադարձիս զարմիկս անակնկալ մը պատրաստած էր: Իր բնակարանին մէջ մօտակահ վարժարանէ մը երկու հայերէն լեզուի ուսուցիչներ զիս կը սպասէին: Դպրոցներ այցելելու հետաքրքրութիւնս գոհացնելու համար դասաւորած էր, որ անոնք այցելեն մեզի: Շատ զարգացած, ընդհանուր գիտելիքներու հարուստ պաշարով, վաստակ ունեցող մանկավարժներ էին:

Խօսքը հասաւ արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի գործածութեան: Ուզեցի գիտնալ թէ որքանով կը տարբերի ազատ Հայաստանի հայրենի վարժարաններէն ներս հայերէն լեզուի դասընթացքները: Սովետական կարգերու ժամանակ կեանքի մէջ «յաջողելու» համար ծնողներ ռուսական թեքումով դպրոցներ կը ղրկէին՝ երեխան զրկելով մայրենի լեզուամտածողութեան զարգացման իրաւունքէն:

Իսկ հիմա՞:

Մասնաւոր ջանք կը տարուէ՞ր արդեօք դպրոցական տարիքի աշակերտներուն արեւմտահայ ու արեւելահայ գրականութիւնը որոշ չափով միասնաբար ծանօթացնելու: Խօսակցութիւնը հասաւ վերջերս մամուլի մէջ երեւցող վիճաբանութեան, Մեսրոպեան ուղղագրութեան եւլն.:

            -Դէ՛, լաւ էլի՛, ձեր մօտ ո՞վ է խօսում հայերէն: Ընդունէ՜ք, որ ի վերջոյ արեւմտահայերէնը ապագայ չունի: Շատ-շատ երեւի մի քսան-երեսուն տարուայ կեանք ունենայ: Աւելի լաւ չէ՞ միանգամից երեխաներին Մեր լեզուն սովորացնէք:

– Օ՜, ուրեմն՝ արդէն «Մեր» եւ «Ձեր»ի հասա՞ծ էինք:

Մեր լեզուն եւ Ձեր լեզուն է՞ր հիմա հարցը: Հապա ի՞նչ ընել Հայաստանի՛ մէջ հայերէ՛ն չգիտցող-չխօսող հայերը: Իր կողմէ հարցը մրցակցութեան եւ յաղթական-պարտական ելլելու մասին էր եւ ոչ թէ նոր ծլող-ծլարձակող աշակերտին հայերէն լեզուի անուշութեան տարբերակները համտեսել տալու մասին: Զարմիկս անյարմար զգաց, որ մեր խօսակցութեան նիւթը հոն հասած էր:

Մէկ խօսքով, ըստ այս հայերէն լեզուի դասատուին, արեւմտահայերէնը մահամերձ մըն էր՝ կից մը տալով հոգեհանգիստ կարդալու վիճակուած: Աշակերտին լեզուամտածողութեան ճկունութիւն տալու համար, իւրաքանչիւր հայ մանկավարժի պարտականութիւնն է լեզուի տարբերակները – ներառեալ գրաբարը – համտեսել տալ ու հայ աշակերտին փոքր տարիքէն ծանօթացնել մեր գրական աշխարհի մեծերուն գործերը: Եթէ մանկավարժները իրենք այդ ճկունութիւնը չունին, ինչպէ՞ս կարելի է սպասել, որ աշակերտը ինքնիրեն զարգացնէ զայն: Ինչպէ՞ս աստիճանաբար նոր հասակ առնող սերունդներ զիրար պիտի ճանչնան ու հասկնան: Ինչպէ՞ս հասուն հայը ժամանակի հոլովոյթին հետ պիտի կարենայ բնականօրէն ու գիտակցաբար կողմնորոշուիլ:

Եւ մի գուցէ. Միանգամ ընդմիշդ լուծէ լեզուային հարցը:

Բարեբախտաբար հայրենի այցելութիւնս միայն այս հանդիպումով պիտի չվերջանար: Մի քանի յաջորդական հանդիպումներ բոլորովին պիտի շրջէին տրամադրութիւնս: Արարատ մարզի երկու տասնամեայ դպրոցներ այցելելու առիթ ունեցայ: Մին՝ Այնթապի Բիւզանդ Մարգարեանի Թիւ 2 միջնակարգ դպրոցն էր՝ 850 աշակերտներով եւ 60 անդամի հասնող ուսուցչական կազմով:

Երկրորդը նոյն շրջանին մէջ Զօրավար Արամ Գարամանուկեանին եւ իր համեստափայլ տիկնոջ Յասմիկ Գարամանուկեանին անունով դպրոցն էր՝ 450 աշակերտներով ու 40-ի չափ ուսուցչական կազմով: Տեղաբնակներուն լեզուով՝ «պէյրութահայերուն դպրոցը» գացի:

Տնօրէնուհի Ալվարդ Սահակեանի եւ ուսմասվար պատմագէտ Տիգրան Պետրոսեանի հովանաւորութեամբ առիթ տրուեցաւ երկխօսութիւն ունենալու Մարգարեան դպրոցի ուսուցչական կազմին հետ: Առանց ծրագրելու կազմակերպուած հանդիպումս՝ մէկ ժամէն աւելի տեւող հարց ու պատասխանով չնախատեսուած երկխօսութիւն մը եղաւ: Հարցերը բազմազան էին, սորվիլ չուզող աշակերտը խանդավառելու ձեւերէն մինչեւ ծնողները դաստիարակելու պարտականութիւնը ուսուցչին, եւ անշուշտ, բաղդատութիւնները Ամերիկայի ընդհանուր եւ հայ վարժարաններուն հետ: Մի քանի դասարաններէն ներս աշակերտներուն հետ ծանօթութիւնս բոլորովին ուրիշ տեսակ հոգեպարար ջերմութեամբ լեցուցին հոգիս:     

Հրաշքներ կրնան գործել մեր հայրենի մանկավարժները:

Այո՛, դասարաններուն մէջ Տէրեանի ու Չարենցի զուգահեռ՝ Դանիէլ Վարուժան ու Միսաք Մեծարենց կը դասաւանդուէր հո՛ն: Ազատօրէն հայոց պատմութիւն կը դասաւանդուէր: Ի՜նչ շռայլութիւն է այս մէկը սփիւռքահայ մանկավարժին համար: Հոկտեմբերի սկզբին, վերամուտէն միայն մէկ ամիս վերջ, վեց տարեկան առաջին դասարանցի Ռուբինային երկարաշունչ արտասանութիւնը (Թումանեանի «Շունն ու Կատուն» էր, անշուշտ արեւելահայերէն) ափիբերան թողուց զիս: Բարձրագոյն դասարանցիներէն հայոց պատմութեան, հայ դատի վերաբերող հարցերուն պատասխանները պարզապէս սքանչելի էին: Երբ մենք, մանաւանդ՝ Միացեալ Նահանգներու Արեւելեան ափին, ոչ միայն կը չարչարուինք «խ» եւ «ղ» ձայները ճիշդ արտասանել տալու աշխատանքին մէջ, այլ հարկ կ’ըլլայ նաեւ ծնողներուն բացատրել, թէ գեղագիտական ճաշակ ու երեւակայութիւն կը զարգացնէ բանաստեղծութիւն սորվիլն ու արտասանելը:

Երբ Հայաստանի մէջ առաջին դասարանցիին բերնէն մայրենին հեզասահ առոգանութեամբ կը գլգլայ, Ամերիկայի մէջ տակաւին կը վիճին թէ (նոյնիսկ անգլերէնով) որոշելու համար, թէ ճի՞շդ է այդքան «ծանրաբեռնել» դպրոցական երախան:  

Ուրիշ երկու առիթներով բախտաւորութիւնը ունեցայ նաեւ «Սփիւռք» Գիտաուսումնական Կեդրոնը այցելելու: Հիացած էի այնտեղ կատարուող Սփիւռք[1]հայրենիք անջրպետը կամրջող երախտաշատ աշխատանքին՝ բանասիրական գիտութիւններու Դոկտոր, Փրոֆ. Սուրէն Դանիէլեանի տնօրէնութեամբ:

Այցերէս մին լսարանային դասախօսութեան ներկայ ըլլալն էր: Հոգեկան անբացատրելի բաւարարութեամբ, թէեւ մէկ դասապահով միայն, Երեւանի Խաչատուր Աբովեանի Հայկական Պետական Մանկավարժական Համալսարանի բանասիրական բաժանմունքի 5-րդ լսարանէն ներս երեք ժամով ուսանողուհի դարձայ:

Ունկնդրեցի դասախօս Փրոֆ. Ս. Դանիէլեանին (նիւթը Վահան Թէ[1]քէեանի 125-ամեակին նուիրուած շարքին երկրորդ մասն էր): Բառ առ բառ, միտք առ միտք Փրոֆ. Դանիէլեան տարաւ մեզ Թէքէեանի գործերուն: Խորաթափանց քննարկումով մէկ առ մէկ լուսաբանուեցան «Ահաւոր Բան մը Այն[1]տեղ»ը: «Պիտի Իյնաս»էն, անցանք «Սրբազան Ըմբոստութեան» ու «Յարութեան Ձայն»ին, հասնելու համար... «Մահուան Տաղեր»ով փիլիսոփայ երգիչին գործերուն ու ապրելու յամառութեան ու միամտութեան մէջ տուայտող «Հայու Հոգիին»:

Իրաւա՛մբ, Թէքէեանի բարձրագոչ յայտարարութեամբ եկանք համոզուելու թէ՝ «Ցե՜խն ալ, կ’ըսեմ, զայն աղտոտել չի կրնար»:  

Դուրս ելայ լսարանէն՝ ականջներուս մէջ քիչ առաջուայ արեւելահայ երիտասարդ ուսանողին շրթներէն արտասանուած Թէքէեանի խօսքերը. «Ներէ որ քէն ըրի... ու դեռ տաք չեմ բոլորովին...»։

Ինչպէ՞ս թաղել այս բոլորը:

Փրոֆ. Սուրէն Դանիէլեանի հրաւէրով ներկայ եղայ նաեւ Սեպտեմբեր 30, 2003-ին Երեւանի Հայաստանի Գրողներու Միութեան տան մեծ դահլիճին մէջ  տեղի ունեցած Շահան Շահնուրի նուիրուած գրական ձեռնարկին: Այդ օր, վաստակաւոր դասախօսներու շարքին, լսեցինք նաեւ երիտասարդութեան ձայնը՝ շնորհիւ Լուսինէ Մինասեանի «Շահնուրն այսպէս...» վերնագրով ելոյթին: Երիտասարդ ուսանողներու հետ հանդիպումով մը ուրախութեամբ իմացայ, թէ Փրոֆ. Դանիէլեանի աւարտական դասարանէն մէկ այլ փայլուն ուսանողուհի՝ Լուսինէ Տօնոյեանը իր աւարտական թեզը կը պատրաստէ Վազգէն Շուշանեանի գործերը ուսումնասիրելով՝ «Կանայք Վազգէն Շուշանեանի Ստեղծագործութիւններում» ընդհանուր խորագրի տակ:

Այո՛, մեծ շռայլութիւն էր ինծի համար երեք շաբաթ ազատ ըլլալ Ազատ, Անկախ Հայաստանիս մէջ ուզած տեղս երթալու: Իսկ ամէնէն կարեւորը հայրենի մեր քոյր – եղբայրներուն ազատ մտածողութեանց տարբերակներուն վերահասու ըլլալն էր:

Մահամերձ արեւմտահայու զգացողութենէն զիս դուրս հանողն ու խանդավառողը լայնախոհ հայրենի մանկավարժներու շունչին տակ հասակ առնող գիտակից երիտասարդութեան հոգի ջերմացնող ձա՛յնն էր, անկասկա՛ծ:

 

Նիւ Եորք, 30 Դեկտեմբեր, 2003

Knee Replacement * JAN 24, 2023 *Zarmine Boghosian

 

Ծունկիս Գործողութեան Երկրորդ Ամսեդարձը

January 24, 2023 * * * March 24, 2023

Մի զարմանաք, այո՛, ամսեդարձի մասին պիտի պատմեմ։ Տարիներով  գուցէ նաեւ մինչեւ հասուն տարիքս չեմ յիշեր որ իմ ծննդեան տարեդարձը տօնած ըլլամ։ Ամուսնութեան տարեդա՞րձ, այո՛, եւ ամուսինս աւանդութիւն մը սկսած էր,  ամէն տարի մեր ամուսնութեան օղակ մատանիները պահել եւ նոր զոյգ մը գնել որ տեւեց մինչեւ տասնամեակ։

Միացեալ Նահանգներ հաստատուելէն ամիսներ ետք ըարեդարձ տօնելը աւոլի յաճախակի եղաւ։ հաւանաբար կարօտ կամ առիթ էր հարազատներոը հաւաքելու եւ միասնաբար մի քանի ժամ զիրար վայելել, նկարուիլ, նկարներու կրկնօրինակներ տպել տալ եւ հեռաւոր հարազատներու ղրկել ըսելու որ  «լաւ ենք, հանգիստ ենք․․ ըեսէք ինչ լաւ պահեր կ՛անցընենք այստեղի հարազատներով»։

Այս երկրին մէջ փոքր տղուս 4-րդ տարեդարձն էր առաջին տօանակատարու-թիւնը ազգական, բարեկամներու մեծ խումբով մը շրջապատուած։

Տարուէ տարի տարեդարձներուն աւելցաւ ԱՄՍԵԴԱՐՁԵՐԸ ․․․․երախային ծունդէն ետք, առաջին շաբաթ, երկրորդ շաբաթ․․․ եւլն․․ ամսեդարձերու շարանէ մը ետք վերջ ի վերջոյ հասնելու տարեդարձներու շարքին։

Իսկ ես այսօր կեանքիս կարեւոր մէկ փորձառութեան ամսեդրձն է որ կ՛ուզեմ նշել ձեզի հետ։ Ով որ յօդացաւէ կը տառապի շատ լաւ կը հասկնայ թէ ինչո՞ւ կը փափաքիմ նշել այս ամսեդարձը։  Ինչո՞ւ ոչ, այո՛, ամսեդարձն է որ կ՛ուզեմ նշել.  

            Այսօր՝ Մարտ 24, 2023։ Տօնել կամ յիշատակել երկրորդ ամսեդարձը այնպիսի լուրջ գործողութեան մը որ ես փորձառութիւնը ապրեցայ։ Այսինքն՝ բնական ծունկիս փոխարինող մը տեղադրելու վիրահատութիւնն էր որ տեղի ունեցաւ Երքշաբթի՝ Յունուար 24, 2023-ին։

Առաջին տասը օրը աննկարագրելիօրէն տառապագին, ցաւագին եւ միաժամանակ երեւի օրուան մեծ մասը կիսաթմրած վիճակի մէջ էի։ Աւելին՝ կարծես աջ սրունքիս տեղ հսկայ ժայռ մը տեղադրուած էր, որ բնաւ իմ կամքիս չէր կրնար հնազանդիլ։ Օգնականի մը պէտք ունէի որ զայն ոտքիս մատներուս կողմէն զգուշօրէն բռնած վեր բարձրացնէր ու տեղադրէր որպէսզի կարենայի քիչ մը հանգստանալ, կամ՝ բնական պէտքերուս համար լուացարան կարենայի երթալ, եւ կամ՝ ուր որ կարելի է տեղադրել քիչ մը «հանգիստ» զգալու համար․․․

            Յօդացաւի պատճառաւ տարիներ շարունակ ցաւէն ուղղակի տառապած եմ։  Մօրենական մեծ մօրմէս յօդացաւով հարստացած եմ  ․․․ ժառանգականօրէն ․․․

Այո՛, մօրենական մօրմէս հասած էր նաեւ ինծի։ Պատանի օրերէս կը յիշեմ թէ ինչպէս մեծ մայրս սիսեռ կապելով ծակ մը կը բանար ճիշդ ծունկին ներսի կողմէն եւ ամէն առաւօտ կը մաքրէր դեղնաւուն արիւնախառն բամպակները որ ծունկէն արտահոսող ցաւը մեղմացնող թարախ մը տեւական կ՛արտադրէր։ Տնային բուժումի ձեւ մըն էր երեւի, որուն գաղտնիքը եւ կամ օգտակարութիւնը մինչեւ հիմա չեմ հասկցած։  Մեծ մայրս մահացաւ ինծի համար գաղտնիքը առանց լուծուելու։

Մայրս չէր տառապեր յօդացաւէ եւ կ՛արգիլէր ինծի նման միջոցներու դիմել, ոչ ալ արըտօնութիւն կու տար «դանակի տակ պառկելու», այսինքն՝ թմրեցուցիչ առնելով գործողութեան ենթարկուելու բացարձակ հակառակ էր։

Տարուէ տարի ուժս տուած էի շուկան գտնուող, յօդացաւի օգնող նորատեսակ դեղահատերու եւ քսուքներու։ Անպակաս են անոնք, եւ մանաւանդ տարուէ տարի «նոր եւ բարելաւուած» (new & improved) խոստմնալից արտադրութիւններով կ՛ողողեն շուկան։ Բազմազան անուններու հոտաւէտ կամ առանց հոտի քսուքներու ծանօթացած են խեղճ ծունկերս եւ ես, ցաւը «մեղմելու» եւ մխիթարուելու համար հետեւած եմ շարք մը «փորձառուներու» ցուցմունքներուն, բայց՝ ի զուր։

Առաջին անգամ «դանակի տակ պառկիլս» տասնամեակներ առաջ, կուրաղիքի գործողութեան համար էր հալէպեան պայմաններով։ Բաւական երիտասարդ էի եւ երկրորդ որդիս հազիւ երկու տարեկան։ Ցաւէն աւելի իմ տկար վիճակէս տղուս մտահոգութիւնը զիս կը զարմացնէր։ Մի քանի օր հիւանդանոց մնալէ ետք տուն վերադարձիս տակաւին թմրած պահեր կ՛ունենայի։ Երբ կոպերս գոց թմրած վիճակով երկնցած ըլլայի «սոֆային» վրայ ձէր ուզեր զիս այդպէս տեսնել։  Մօտս կու գար մինչ ես կը կարծէի թէ խաղով տարուած է, իր խաղը կիսատ ձգելով, կամացուկ մը թեւիս կը զարնէր եւ փոքրիկ մատիկներով կոպս վեր բարձրացնելով կ՛ըսէր-

-         Մամա՛,  չեմ ուզեր որ աչքերդ գոց պառկիս հոս, աչքերդ բա՛ց պառկիր․․․

* * * * * *

Տասնամեակներ անցած են այդ օրուընէ։ Ծունկիս ցաւը անտանելի դարձած էր։ Չէի կրնար առանց երկու ձեռքով աստիճաններուն երկու կողմի բազրիքները բռնելու վեր բարձրանալ։ Վերջ ի վերջոյ համոզուեցայ որ ա՛լ ճար չկայ։  Շողանկար, Էմ-Ար-Այ- MRI, վիրահատող բժիշկին հետ եկան վճիռ արձակելու եւ հաստատելու թէ ալ բառացիօրէն «ոսկորը ոսկորին կը քսուի» եւ բացայայտ էր թէ պէ՛տք էր «դանակի տակ պառկէի»․․․

            Եւ․․․ պառկեցայ․․. Երեքշաբթի՝ Յունուար 24, 2023-ին, 24 ժամ հիւանդանոց մնալու համաձայնութեամբ «հիւանդ» մնացի։

            Ամէնէն հաճելի օրն էր, կրնամ ըսե, կեանքիս մէջ առաջին անգամ ըլլալով- այդ քսանչորս ժամն էր․․․ զգայազիրկ քնանալս եւ աշխարհէն լրիւ անջատուած ըլլալս էր - կարծես ոչ մէկ բան ուղեղիս բջիջներուն մէջ մնացած էր որ կարենար քունս խանգարել․․․

- Ո՞ւր գացին ուղեղիս մէջէն․․․ Հայաստան, Արցախ, անհամար որդեկորոյս մայրեր, թշնամիին ճիրաններուն տակ չարչարուող գերիներ, սիրելի հարազատներ։ Ո՞ւր գացին մեր լուսաւոր ապագայի համար ծնած, մամայի կաթին հոտը իրենց շրթներուն, փայլուն դէմքերը սփրուելու չափ չմրոտած դեռատի հերոս նահատակները։ Ամբողջ բանակ մըն էր երիտասարդներու որոնք պիտի դառնային մեր փայլուն եւ խոստմնալից ապագայի ջահակիրները, հայրերն ու սիրող ամուսինները մեր նորակազմ ընտանիքներուն։ Հապա մնացեա՞լ մտմտուքներս․․․ հայերէն լեզու, աշակերտներս, թոռնիկներս, հայերէնախօսութիւն ․․․ բոլորը մէկ ծրարուած անհետացեր էին․․․ կարծես գոյութիւն չունէին, ինծի հետ չէին ապրեր, եւ հիմա բոլորը վերադարձած էին խճողելու ուղեղս։

Կէս արթուն կէս թմրած վիճակիս մէջ բոլորն ալ կը տողանցէին յաջորդաբար․․

Մէկը միւսին ետեւէ հիւանդապահներ կու գային կ՛երթային «աչք մը» կը նետէին վրաս, հեռուէն հեռու կարծես կը լսէի իրենց ձայնը -

–How do you feel? Are you in pain? Do you need anything?  Ի՞նչպէս կը զգաս, ցաւ ունի՞ս, բանի մը պէտք ունի՞ս․․․ պատասխանելու անզօր՝ կը շարունակուէր խոր քուն մը։

Յաջորդ առաւօտ նախաճաշէն ետք ուղեղէս հեռացած կարծածներս բոլորը մէկիկ-մէկիկ վերադարձան, վերստին խճողելու ուղեղս։

Մինչեւ տուն երթալու պահս հիւանդասենեակիս մէջ անունիս «տարբեր» ըլլալը, մականունիս երկար ըլլալը նիւթ կը դառնար թէ ինչ «անուշ անուն է» կ՛ըսէին քաղաքավարօրէն, հասկնալու համար թէ ինչ ազգ եմ։

Եւ․․․ բնականաբար․․․ լեզուի եւ պատմութեան դասընթացք մըն էր որ կը սկսէր։ Երեք վանկանի է առաջին անունս- կը բացատրէի իրենց։ Գիտէ՞ք Արմինիա – Armenia՞- այդ անունին առջեւ «զ» մը աւելցուցէք․․․ իսկ մականունիս համար պէտք էր որ սկսէի 1915-էն։ Մեծ հօրս ոտաբոբիկ եւ ոջիլներով լեցուած խլեակ դարձած մարմինը Հալէպ հասնելէն մինչեւ մեր մականունին փոխուելուն պատճառը, շարունակուելով հասնելու յաղթական վերջաբանի մը ․․․ մինչեւ մեր վերապրողի ջանքերը կեանքի դժուարութիւնները յաղթահարելու եւ ամենուրեք վերապրելու կամքը շեշտելու, ի վերջոյ․․․ քաղաքավար ու համբերատար հիւանդապահը զղջալ տալու չափ իր անմեղ հարցումին․․․ հաւանաբար իմ կիսաթմրած վիճակէս ներողամիտ՝ զառանցանքի մը վերագրելով․․․

Հիւանդանոցէն տուն ղրկուելէն առաջ սայլակով զիս տարին «մարզանքի» սենեակը։ Մինչ այդ կը կարծէի որ միայն ես եմ այդ ծանր վիրահատութիւնը տանողր։ Մարզանքի սենեակին մէջ ինձմէ առաջ արդէն շարուած էին ութը այլ սայլակներ, բոլորն ալ ինծի պէս վիրահատուածները էին հոն, ոմանք ծունկի, ուրիշներ կոնքի վիրահատութեան պատճառաւ։

Մէկ խօսքով՝ տարիքային տարբերութիւններով երկսեռ դասարան մըն էինք մեր նոր վիճակին ընտենալու եւ մեր առօրեային անհրաժեշտ շարժումները սորվելու՝ ինքնաշարժ մտնել-ելլել, աթոռին նստիլ-ելլել, աստիճան բարձրանալ եւ իջնել- ճիշդ ձեւով կատարելու համար։

Վերջապէս հոգատար ամուսնիս եւ մանրամասնութիւններ հետապնդող բժիշկ տղուս ուշադիր վերաբերմունքին ենթակայի մը անբացատրելի վայելքով մը հանգիստ տուն հասայ հիւանդանոցէն։

Առաջին տասը օրը կրնամ ըսել որ իսկապէս շատ դժուար էր աջ սրունքիս տասնապատիկ ծանրութեան զուգընթաց ցաւին հաշտուիլը։ Պէտք էր որ հաշտուէի նոր կացութեանս։ Ամէնէն աննշան ու մանրուք կարծուած տնային աշխատանքներ ընելու անկարողութեան մատնուիլը ինծի պէս յարատեւ վազքի մէջ եղող մէկու մը համար տանջալից էր։ Բարեբախտաբար 24 ժամնոց հիւանդապահի պաշտօն առած ամուսինս քովս էր ամէն մէկ շարժումիս հոգատարութեամբ հետեւելու եւ օգնելու։

Շաբաթ մը այցելու հիւանդապահուհիով ալ ցուցմունքներ ստանալէս ետք  բաւական ընտելացայ կացութեանս։ Առաջին տասը օրէն ետք անհրաժեշտ էր որ  շաբաթը երեք անգամ յատուկ մարզանքներու համար կեդրոն երթայի։

Ահա հոս էր որ քիչ մը մխիթարուեցայ, որովհետեւ ինծի պէս քանիներ կային այնտեղ, որոնք տարբեր դժուարութիւններով հոն էին։ Թեւի, դաստակի, վիզի, կոնքի գործողութիւն անցուցած կամ արկածի մը հետեւանքով դժուարութիւններ ունեցողներ՝ իւրաքանչիւրը իր ցաւին յատուկ մասնագէտի մը խնամքին յանձնուած հարկ եղած շարժումներն ու մարզանքները կատարելու։

Շաբաթը երեք անգամ մէկական ժամ ինքզինքս յանձնեցի հոգատարութեանը երիտասարդուհիի մը որ յաւուր պատշաճի խնամքով մարզանքներ կատարելու ցուցմունքներ տալով կը ստիպէր, որ հետեւիմ իր թելադրութեան, որպէսզի  ծունկիս շուրջի մկանները իրենց առանձգականութիւնը վերագտնեն։

Մի քանի շաբթուայ մարզանքներէն ետք, արգիլեց որ այլեւս սայլակ գործածեմ։ Միայն գաւազանով սկսայ քալել իր հսկողութեան տակ ամէն անգամ 10 վայրկեան, յետոյ տասը վայրկեան ալ հեծանիւի վրայ նստելով եւ այլ մարզանքներով շարունակելու։ Իսկ մէկ ժամուայ աւարտին ծունկիս սառոյց կապելով 10 վայրկեան հանգստանալէ ետք տուն մեկնելու արտօնութիւն կը ստանայի։

Կեանքիս անցնող տասնամեակները շարժանկարային արագութեամբ տողանցեցին յիշողութեանս պաստառէն։ Ե՞րբ այսքան ժամանակ կրցած էի տրամադրել ես ինծի, մարմնիս այս կամ այն անկիւնին ցաւը մտիկ ընելու, ճար ու դարման որոնելու կամ հարկ եղած մարզանքները օրը օրին կատարելու։

Հիմա անցնող տարիներու կեանքիս ստիպողական առօրեայէն շատ հեռու եմ, մարմինս սկսած է գանգատիլ ու խօսիլ ինծի հետ, իր արդար բաժին հոգատարութիւնը պահանջելու։

Տայ Աստուած որ ասկէ աւելի պահանջկոտ չդառնայ։

Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան, Մարտ  24, 2023, Փենսիլվանեա

2002_2023_ March 8_Մարտի Ութին Տեղ չհասած Ծաղկեփունջեր

 

ՄԱՐՏԻ  8-ԻՆ  ՏԵՂ  ՉՀԱՍԱԾ  ԾԱՂԿԵՓՈՒՆՋԵՐ

Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան

 11 Մարտ, 2002 

            Աննան Յասմիկին եւ Լիանային ծանօթացաւ Զուարթնոց օդակայանէն Նիւ Եորք տանող ճանապարհին: Բաժանման, անորոշութեան եւ կարօտի խառն զգացումներով լեցուած, արցունքները այտերուն վրայ սառեցուցած՝ օդանաւին մէջ քով քովի նստած էին: Դաշնակահարուհի, հիւանդապահուհի եւ ռուսերէն լեզուի ուսուցչուհիի մասնագիտական վկայականներով աշխատող այս կիները «դիպլոմները տանը պահ տուած» նոր որոնումներու ճանապարհին էին: Ինքնամոռաց՝ իրարու հետ սկսեր էին բարձրաձայն խօսիլ, կարծես իրենք զիրենք համոզելու թէ այս քայլը առած էին միայն ու միայն իրենց ընտանիքին ու զաւակներուն «խաթրու» – անոնց սիրոյն համար միայն:

Ամերիկա ոտք կոխելուն պէս պատրաստ էին «ինչ գործ որ ուզեն անելու», միայն թէ կարենային տուն, այսինքն՝ Երեւան, դրամ հասցնել իրենց զաւակներուն, նորածին թոռնիկներուն: Երեք կիներն ալ արդէն մեծ մայրեր էին: Սակայն երիտասարդ մեծ մայրեր, որոնք եթէ Միացեալ Նահանգներու մէջ մեծցած ըլլային, ամերիկեան ըմբռնումներով եւ դաստիարակութեամբ՝ հարսանեկան քօղը գլխուն դնել-չդնելու որոշում տալու մասին նոր սկսէին մտածել:

Կեանքը, բարքերը շատ շուտ հասունցուցեր էին զիրենք:

Բայց այս երեքը Նիւ Եորք հասնելով բնաւ ալ մինակ զգալու պատճառ մը չունէին: Միմիայն Նիւ Եորք քաղաքին զանազան շրջաններուն մէջ գոնէ ութսունէ աւելի կիներ իրենցմէ շատ առաջ եկեր եւ աշխատանքի տեղաւորուեր էին: Անոնց մէջ Լարիսան ամէնէն աչքաբացը ելած էր: Ան սորված էր տեղւոյն ձեւերը եւ նոր հասնող կիներուն օգնելով՝ ինք ալ լաւ դրամ կը շահէր:

Հիմա ալ այդ նոյն Լարիսան էր, որ մարդ ղրկած էր զիրենք օդակայանէն իր տունը տանելու: Պուխարայէն եկած ռուսախօս շարժավար մըն էր զիրենք տուն տանողը: Գիշերուայ մթութեան մէջ ինքնաշարժին պատուհանէն քաղաքին արագ-արագ թռչող լոյսերէն զատ բան չէին կրնար տեսնել:

Տուն հասնելուն՝ տաքուկ թէյը, հայկական սուրճը եւ խաչաբուռին իրենց կը սպասէր: Օդանաւի օտար համերով ու հոտերով ուտելիքներէն վերջ այս տան պատերէն ներս քիչ մը Երեւան կը բուրէր:

– Էստեղ Նիւ Եորք քաղաքի, էս ինչ շրջանի, էս թաղամասն է: Փողոց որ ելլէք, իսկի բոլորն էլ ռուսերէն են խօսում, դուք ձեզ տանը կը զգաք: Բան-ման, ուտելիք գնելու որ լինէք, ոչ մի դժուարութիւն չէք ունենայ: Այդ բոլոր յիշուած անունները այնքան անծանօթ էին, որ Աննան բնաւ չկրցաւ անմիջապէս վերյիշէլ:

–        Ոչինչ. շուտով էս շշմածութիւնը կը մոռանաք, ամէն ինչ շուտ-շուտ կը սովորէք,– հանգստացուց Լարիսան:

–        Էսա վաղը որ եկեղեցի գնանք, պտի տեսնէք: Միայն էս կողմերում ձեզ նման մի

ութսուն կին կը լինի, – ըսաւ Լարիսան որ արդէն երրորդ անգամ ըլլալով մէկ տարուայ վիզայով եկած էր եւ միշտ երկա[1]րացնելու գաղտնիքին տիրացած: Առաջին գալուն ութսունը անց հիւանդ պապիկի մը հոգ տանելէ ետք հիմա գործին գաղտնիքները սորված էր: Իր եւ այլ հայ կիներու բարոյականին մասին փսփսուքները մինչեւ Երեւան հասած էին: Հայկական թերթերը առանց քաշուելու կը գրէին կարգ մը հայ կիներուն «շարքից դուրս» ելլելուն մասին:

Աննան ուսերը թօթուեց: «Իմ ինչ գործն ա»,– մտածեց ան: «Աստուած նրա՛նց հետ: Մարդ իր պատիւն ու արժանապատուութիւնը ոչ թէ ուրիշի համար է կրում, այլ ինքնիրան համար»:

Լարիսան, ինչ խօսք, շատ ճարպիկ կին կ’երեւէր: Փոխանակ ուրիշի համար

աշխատելու՝ հիմա ինք եղած էր գրեթէ գործատէր-տանտէր: Երկու յարկանի տուն  վարձած էր վեց-եօթ սենեակներով: Ամէն մէկ սենեակին մէջ գոնէ չորս-հինգ անկողին դրած էր եւ գիշերը տասը տոլարի վարձու կու տար նոր հասնողներուն: Յաւելեալ՝ եթէ զանոնք գործի տեղաւորէր, իր հալալ շահաբաժինը կը ստանար: Ասիկա բաղդատած տեղւոյն պանդոկներու գիներուն շատ աժան գին մըն էր անշուշտ ուրիշ կարեւոր առաւելութեան մը հետ: Երեւանեան ջերմ դրացնութիւնը յիշեցնող տաքուկ անկիւն մըն էր Լարիսային «ապարանքը» ոչ միայ հայ կիներուն համար, այլ նաեւ ռուս, վրացի կամ ուքրաինացի նոր ժամանող, աշխատանք փնտռող կիներուն համար: Գոնէ շաբթուայ վերջաւորութեան «դարդերը» պատմելու, սրտին խորը ծրարուած տան կարօտը նմաններուն հետ կիսելու մարդ կ’ըլլար հոն: Սակայն օրական այդ տասը տոլարը մեծ արժէք կը ներկայացնէր օդանաւէն նոր իջած հայ կիներուն համար:

–        Գիշերը տա՞սը տոլար,– սարսափով եւ միաբերան հարց տուին երեք կիները:

–        Մի՛ վախենայ, էտի հէչ բան ա... շուտով շաբաթական երեք հարիւր տոլար

կարաս բերես եւ էն էլ՝ «քաէշ»:

      Յետոյ ո՞վ ասաց թէ շաբաթը եօթը օր հոս ես մնալու:

– Եա՜,– Անիին աչքերը բացուեցան շաբաթական երեք հարիւրը լսելով: Բա՜, մէկ որ

այդ գումարը կարենար ղրկել տո՜ւն: Վա՜յ թէ ինչեր պէտք էր: Ինչե՜ր ասես որ չէին կրնար առնել տնեցիները: Ալքոհոլիք ամուսինը ձգեր գացեր էր: Ծեր մօրը հետ տասնըվեց տարեկան աղջիկը տիրութիւն պիտի ընէր իր երեք զաւակներուն եւ երկրաշարժէն ամբողջ ընտանիքը կորսնցուցած եղբօր երկու որբերուն:

Մէկ խօսքով՝ Ամերիկայի իր աշխատավարձով Երեւան բնակող եօթը բերան պիտի կերակրուէր: Այս մտածումէն ետք Աննան առաջին անգամ ըլլալով ինքզինք լաւ զգաց: Ամուսինը որ ըլլար, պիտի գոռար իր վրայ:

-         «Աղջի՛, էդ ո՞ւր ես գնում, գլուխդ կը ջարդեմ է՜, էդ քանի գլխանի ես, որ մենակդ

Նիւ Եորք ես գնում, ո՞ւմ տանն ես քնելու»: Լաւ էր, որ այդ ամուսինը գոյութիւն չունէր իրեն համար: Այդ բոլորը ըսել կարենալէն առաջ ի՛նք չուեր գացեր էր՝ անվերադարձ: --

-         «Թո՛ղ տղամարդ, լինէր, տիրութիւն անէր»,– ինքնիրեն համոզեց եւ խորունկ

շունչ քաշեց Աննան: «Չեն էլ ամաչում, մէկ է՛ս, մէկ է՛ն կնկայ վրայ շառ են գցում, բոլոր հայ կանանց պատիւը մի ջրով լուանամ: Ախր ո՞ւր են մեր հայ տղամարդիկ: Կար ժամանակ, որ հայ տղամարդը թասիպ (պատիւ) ունէր, կնոջը չէր թողնում, որ աշխատէր, թէ՝ «էլ ի՜նչ տղամարդ, որ մի կին չկարենայ պահի»,– ասում էին.

Հայ կնոջ արժանապատութեան հետ խաղացող էդ լրագրողները. մի հատ այստեղ գային եւ մէկ էլ էս կեանքը տեսնէին...»:

–        «Աղջի, երեք հարիւրն ի՜նչ ա որ: Դու կարաս չորս հարիւր էլ բերես»: Աննային իր

մտածումներէն սթափեցուց վեց ամիսէ արդէն ինքզինք փորձառու-բնագէտ համարող թիֆլիսեցի Վալիան իր երգեցիկ ձայնովը:

–        «Մի քիչ որ մնաս եւ օտար, մանաւա՜նդ՝ մի եէվրէյ (հրեայ) կամ ամերիկացի

հարուստ տուն որ կարաս ճարես, է՛լ վերջ, չորս-հինգ հարիւրը մաքուր, էսենց կը գայ»:  

            Աննան մատներուն նայեցաւ: Քանի՜ քանի դասախօս, հանդիսատես հիացեր էին իր մատներէն ծորող դաշնակին ելեւէջող հնչիւններուն: Կոմիտասի անուան Երաժշտանոցի պատերը ներծծուած էին եւ իր նման մասնագէտներուն մատներէն արձագանգող երաժշտութեամբ: Իսկ հիմա՞: Այդ նոյն մատները այդ հարուստ տուներուն բաղնիքներուն մարմարներուն վրայ քիմիական նիւթերով ներծծուած սպունգներուն հետ պիտի ելեւէջէին, արդուկ պիտի ընէին, ճաշ պիտի եփէին, անկարող ծերեր պիտի խնամէին:

-«Էս էլ մի նոր տեսակի ղարիպութիւն»,– մտածեց Աննան: Ղարիպի երգերուն ծանօթ էր ան, ինչպէս նաեւ արտասահմանեան գրականութեան: «Տեսնես պոլսահայ գրող Երուխանը, որ ողջ լինէր, ո՞նց էր նկարագրելու էս բոլորը: Էն ժամանակ գաւառներէն Պոլիս գացող տղամարդիկ խաներում, չոր գետնի վրայ անկողին էին սարքում: Իսկ հիմի մե՞նք... քանի՜ բարձ, քանի՜ անկողին ենք փոխելու, որ մի քիչ փող կարողանանք ուղարկել մեր երեխէքին...»:

– Դէ լաւ, աղջկե՛րք, ուշ է արդէն: Առաւօտ կանուխ գնում ենք եկեղեցի: Սապուէյը մի ժամից աւելի ա բռնում: Շուտ որ հասնենք, մի գուցէ ման գալու, քաղաքին ծանօթանալու առիթ էլ կ’ունենաք,– ըսաւ Լարիսան ու բարի գիշեր մաղթելով՝ գնաց:  

Աննան իր քնանալիք անկիւնին նայեցաւ: Ո՜ւր էր եւ ո՞ւր հասած էր: «Ի՞նչ օր է էսօր»,– հարց տուաւ ինքնիրեն, եւ ինք ալ պատասխանեց.

–        «Վա՜յ Մարտի Ութն է էս շաբաթ: Երնէկ չէի՞ն էն օրերը»,– մտքով ափսոսաց

Աննան եւ մտաւ իր անկողինը: Իսկապէս, ո՞ւր էին այն օրերը, երբ ծաղիկներով կ’ողողուէին քաղաքի փողոցները: Կանանց Միջազգային Օրուայ առթիւ առանց տարիքի խտրութեան բոլոր կիները ծաղիկ կը ստանային իրենց եղբօրմէն, նշանածէն, ամուսինէն, զաւակէն եւ կամ աշակերտներէն: Չէ՞ որ բոլոր կիներուն տօնն էր, միմիայն մայրերու տօն չէր: Աննային ամէնէն շատ սիրած տօնն էր Մարտի Ութը: Գարունը պաշտօնապէս չեկած՝ ամէն կողմ Հայաստան աշխարհը ծաղիկներով կը լեցուէր կարծես: Անկարելի էր տեսնել տղամարդ մը, որ առանց ծաղիկի տուն երթար:

Ամուսինի կողմէն բախտաւոր չէր եղած Աննան: Բայց զաւակներն ու աշակերտները միշտ յիշած էին զինք:

Ո՞ւր են հիմա այդ հայ տղամարդիկը:

Յաջորդ առաւօտուն մօտաւորապէս տասը կին երկու բաղնիքով այդ յարկաբաժինին մէջ կրցած էին հասցնել իրենց առաւօտեան լոգանքն ու շպարը:

-«Հայ կինը միշտ էլ կարող է ե՛ւ հնարամիտ լինել, ե՛ւ գործնական»,– դարձեալ մտքով հաստատեց Աննան: Իրենց իջեւանած փողոցին երկայնքին ինչ խանութ ըսես որ չկար: Ռուսերէն լեզուով գրուած ցուցափեղկեր, մայթերուն վրայ շարուած սեղաններուն վրայ ռուսական գիրքեր, զանազան առարկաներ, նոյնիսկ արեան ճնշումի, փորհարութեան եւ մարմնի ցաւի համար ծանօթ դեղեր: Ռուսերէն լեզուի տարբեր երանգներով եւ հնչիւններով բարձրաձայն խօսակցութիւնները ռուսական մեծ քաղաքները յիշեցուցին իրենց: Իսկ խանութներէն առատօրէն դուրս թափուող ապրանքները, կանաչեղէնի եւ պտուղներու առատութիւնը կը փաստէին արդէն, թէ Երեւանէն շատ հեռու տեղ մը հասած էր: Փողոցներուն անկիւններու նշաններուն ուշադիր նայելով՝ գրպանի փոքրիկ տետրակին մէջ ընդօրինակեց անունները, որ վերադարձին չմոռնայ:

Լարիսան նոր հասած երեք կիներուն «Սապուէի նայլոնէ քարտ»եր տուաւ: Յետոյ բացատրեց, թէ ինչպէս պիտի գործածեն, ո՞ր ուղղութեամբ աստիճաններէն վար պիտի իջնեն եւ ի՞նչ տառով շոգեկառքի սպասեն: Աննան այսքան մորթի գոյնի եւ դիմագիծերու այլազանութիւն կեանքին մէջ չէր տեսած: Շոգեկառքի սուլոցները, անգլերէն յայտարարութիւններն ու մարդոց ժխորը գլխուն մէջ նոթաներու գլխապտոյտ առաջացուցին: Անգլերէն քիչ թէ շատ կը կարծէր որ գիտէր: Մի քանի լեզուներու ծանօթ էր: Յետոյ Երեւանի մէջ իր շրջապատի հայերէն խօսողներն անգամ արդէն այնքան ռուսական հնչումով անգլերէնի նմանող բառեր կը գործածէին, որ բաւական ինքնավստահ էր, որ դժուարութիւն պիտի չունենար հասկնալու:

Բայց՝ այս ամերիկեան անգլերէնին առանց շրթունքները շարժելու, միայն բերնին մէջ կլոր-կլոր ոլորուող բառերը զինք բոլորովին կը շուարցնէին:

–        Աղջկե՜րք, էսօր հոգեհանգիստ կայ: Կարինէի մարդն ա մահացել: Ինֆարկտն ա

խփել թէ ինչ, չգիտեմ: Յիսունչորս տարեկան կար-չկար: Էն էնտեղ պիտի թաղուի, ինք էստեղ ամուսնուն համար մատաղ պիտի անի: Դէ՛, ինչ անենք, պէտք է իմանանք՝ թէ՛ մահ ըլի, թէ՛ հարսանիք՝ ձեր վիզայի ժամանակից առաջ հետ չէք կարայ թողնել գնալ: Ձեր լացն էլ այստեղ պտի լինի, քէֆն էլ»:

Աննային քով նստող կիրովականցի Մարգօն շոգեկառքին մէջ ինքզինք չկրցաւ զսպել եւ լալու սկսաւ: Իր ցաւը նորոգուած էր: Ան ալ հինգ ամիս առաջ մէկ հատիկ եղբայրը կորսնցուցած էր: Թաղման չէր կրցած երթալ: Հոս եկեղեցին մոմ վառած էր եւ խումբ մը իրեն մօտիկ կիներուն հետ Կիրակի եկեղեցիէն ետք հոգեճաշի գացած էին: փոխադարձաբար այդ կիները իրար մէջ հինգ հարիւր տոլար հաւաքելով տուեր էին իրեն, որպէսզի այդ գումարը թաղման ծախսերուն օգնելու համար եղբօրը այրիին եւ զաւակներուն ղրկուի:

Ծանր մթնոլորտ էր:

Նիւ Եորքեան շոգեկառքի – Սապուէյի մէջ ճամբորդող հայ կիներու խումբին հետ քաղաք կ’իջնէին նաեւ իրենց նման բանուոր մի քանի ռուս, ուքրանիացի ընկերուհիներ: Աննան նկատեց, որ իր միւս երկու նորընծայ ընկերուհիներն ալ իրեն պէս ֆիզիքապէս միայն հոն էին, իսկ մտքերով՝ մղոններով հեռո՜ւ հեռուներն էին:

–        Աղջկե՛րք, թազա լուրեր ունեմ, մէկ ռուսական թերթից մի բան կարդացի,–

շոգեկառքին մէջ տիրող սգաւոր տրամադրութիւնը փոխելու փորձով ըսաւ կատակասէր ռուս Մարինան:

–        «Ձեր առաջին տիկինը՝ Պելլան, (այդ օրուան նախագահ Քոչարեանին Տիկինը)

Մարտի ութի առթիւ Բիզէի «Գարմէն» օփերայի նախերգանքով ընդունել է Հայաստանի նշանաւոր կանանց եւ ասել է, թէ կինը մէկ քայլ ամուսնուց հետ պէտք է կանգնած լինի, որ կարենայ ոգեշնչի ու միշտ առաջ տանի ամուսնուն:

Հիմի ասացէք խնդրեմ, թէ դուք ձեր ամուսիններից քանի՜ քայլ էք ետ մնացել եւ ո՞նց էք ստանալու Մարտի ութի ձեր ծաղկեփունջերը:

–        Վա՜յ, Մարինա ջան, անտէր մնաս դու,– մէջ մտաւ Վալիան,– էդ ի՞նչ մէկ քայլ

երկու քայլի մասին ես խօսում: Էդ անտէր տղամարդիկ էնպէս հրել, մեզ առաջ քշել, ցիր ու ցան են արել, որ հիմի նրանք են մնացել անտեսանելի հեռուներում: Էլ որտեղի՞ց մեզ ծաղիկ հասցնեն: Սպասուած ծիծաղին տեղ դառն ժպիտներ կային դէմքերուն վրայ եւ քար լռութիւն մը՝ շոգեկառքին այդ բաժնին մէջ: Ի՞նչ օփերա, ի՞նչ Գարմէն, ի՜նչ ամուսին եւ ի՜նչ ծաղիկ:

Բարձրախօսէն կրկին լսուեցաւ շոգեկառքի կայանին անունը: Ա՛յն կայանին, որ զիրենք պիտի հասցնէր հայկական եկեղեցի: Հայ կիներուն խումբը ոտքի ելաւ: Աննան իր մտքերէն սթափելով վազեց, արագ բացուող-գոցուող շոգեկառքին դռնէն դուրս նետեց ինքզինք՝ միանալու համար Մարտի Ութը առանց ծաղկեփունջերու դիմաւորող ընկերուհիներուն:

Հայաստանցի հայ կնոջ բանուորական հեւքոտ առօրեան սկսած էր: Աննան կրցած էր զինք չարչարող բոլոր մտքերը ներքին խաղաղութեան թանձր պատեանին տակ առնել, որովհետեւ վստա՛հ էր, որ այդ վազքով եւ իր հալա՛լ ճակտին քրտինքովը եօթը բերան պիտի կերակրուէր Երեւանի մէջ:

* * *

Երբ եկեղեցի հասան, մուտքի դռնէն կը լսուէին արդէն Տէր Ողորմիային փշաքաղող խազերը: Հայու ճակատագրին հետ դարաւոր ճամբորդ այս շարականը նոյն պատգամը կը շարունակէր կրկնել՝ «Տուր աշխարհիս խաղաղութի՜ւն, Ազգիս հայոց սէ՛ր, միութի՜ւն...:»

Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան-, 11 Մարտ, 2002, Նիւ Եորք

«Նոր օր», 30 Մարտ, 2002, Շաբաթ