Knee Replacement * JAN 24, 2023 *Zarmine Boghosian

 

Ծունկիս Գործողութեան Երկրորդ Ամսեդարձը

January 24, 2023 * * * March 24, 2023

Մի զարմանաք, այո՛, ամսեդարձի մասին պիտի պատմեմ։ Տարիներով  գուցէ նաեւ մինչեւ հասուն տարիքս չեմ յիշեր որ իմ ծննդեան տարեդարձը տօնած ըլլամ։ Ամուսնութեան տարեդա՞րձ, այո՛, եւ ամուսինս աւանդութիւն մը սկսած էր,  ամէն տարի մեր ամուսնութեան օղակ մատանիները պահել եւ նոր զոյգ մը գնել որ տեւեց մինչեւ տասնամեակ։

Միացեալ Նահանգներ հաստատուելէն ամիսներ ետք ըարեդարձ տօնելը աւոլի յաճախակի եղաւ։ հաւանաբար կարօտ կամ առիթ էր հարազատներոը հաւաքելու եւ միասնաբար մի քանի ժամ զիրար վայելել, նկարուիլ, նկարներու կրկնօրինակներ տպել տալ եւ հեռաւոր հարազատներու ղրկել ըսելու որ  «լաւ ենք, հանգիստ ենք․․ ըեսէք ինչ լաւ պահեր կ՛անցընենք այստեղի հարազատներով»։

Այս երկրին մէջ փոքր տղուս 4-րդ տարեդարձն էր առաջին տօանակատարու-թիւնը ազգական, բարեկամներու մեծ խումբով մը շրջապատուած։

Տարուէ տարի տարեդարձներուն աւելցաւ ԱՄՍԵԴԱՐՁԵՐԸ ․․․․երախային ծունդէն ետք, առաջին շաբաթ, երկրորդ շաբաթ․․․ եւլն․․ ամսեդարձերու շարանէ մը ետք վերջ ի վերջոյ հասնելու տարեդարձներու շարքին։

Իսկ ես այսօր կեանքիս կարեւոր մէկ փորձառութեան ամսեդրձն է որ կ՛ուզեմ նշել ձեզի հետ։ Ով որ յօդացաւէ կը տառապի շատ լաւ կը հասկնայ թէ ինչո՞ւ կը փափաքիմ նշել այս ամսեդարձը։  Ինչո՞ւ ոչ, այո՛, ամսեդարձն է որ կ՛ուզեմ նշել.  

            Այսօր՝ Մարտ 24, 2023։ Տօնել կամ յիշատակել երկրորդ ամսեդարձը այնպիսի լուրջ գործողութեան մը որ ես փորձառութիւնը ապրեցայ։ Այսինքն՝ բնական ծունկիս փոխարինող մը տեղադրելու վիրահատութիւնն էր որ տեղի ունեցաւ Երքշաբթի՝ Յունուար 24, 2023-ին։

Առաջին տասը օրը աննկարագրելիօրէն տառապագին, ցաւագին եւ միաժամանակ երեւի օրուան մեծ մասը կիսաթմրած վիճակի մէջ էի։ Աւելին՝ կարծես աջ սրունքիս տեղ հսկայ ժայռ մը տեղադրուած էր, որ բնաւ իմ կամքիս չէր կրնար հնազանդիլ։ Օգնականի մը պէտք ունէի որ զայն ոտքիս մատներուս կողմէն զգուշօրէն բռնած վեր բարձրացնէր ու տեղադրէր որպէսզի կարենայի քիչ մը հանգստանալ, կամ՝ բնական պէտքերուս համար լուացարան կարենայի երթալ, եւ կամ՝ ուր որ կարելի է տեղադրել քիչ մը «հանգիստ» զգալու համար․․․

            Յօդացաւի պատճառաւ տարիներ շարունակ ցաւէն ուղղակի տառապած եմ։  Մօրենական մեծ մօրմէս յօդացաւով հարստացած եմ  ․․․ ժառանգականօրէն ․․․

Այո՛, մօրենական մօրմէս հասած էր նաեւ ինծի։ Պատանի օրերէս կը յիշեմ թէ ինչպէս մեծ մայրս սիսեռ կապելով ծակ մը կը բանար ճիշդ ծունկին ներսի կողմէն եւ ամէն առաւօտ կը մաքրէր դեղնաւուն արիւնախառն բամպակները որ ծունկէն արտահոսող ցաւը մեղմացնող թարախ մը տեւական կ՛արտադրէր։ Տնային բուժումի ձեւ մըն էր երեւի, որուն գաղտնիքը եւ կամ օգտակարութիւնը մինչեւ հիմա չեմ հասկցած։  Մեծ մայրս մահացաւ ինծի համար գաղտնիքը առանց լուծուելու։

Մայրս չէր տառապեր յօդացաւէ եւ կ՛արգիլէր ինծի նման միջոցներու դիմել, ոչ ալ արըտօնութիւն կու տար «դանակի տակ պառկելու», այսինքն՝ թմրեցուցիչ առնելով գործողութեան ենթարկուելու բացարձակ հակառակ էր։

Տարուէ տարի ուժս տուած էի շուկան գտնուող, յօդացաւի օգնող նորատեսակ դեղահատերու եւ քսուքներու։ Անպակաս են անոնք, եւ մանաւանդ տարուէ տարի «նոր եւ բարելաւուած» (new & improved) խոստմնալից արտադրութիւններով կ՛ողողեն շուկան։ Բազմազան անուններու հոտաւէտ կամ առանց հոտի քսուքներու ծանօթացած են խեղճ ծունկերս եւ ես, ցաւը «մեղմելու» եւ մխիթարուելու համար հետեւած եմ շարք մը «փորձառուներու» ցուցմունքներուն, բայց՝ ի զուր։

Առաջին անգամ «դանակի տակ պառկիլս» տասնամեակներ առաջ, կուրաղիքի գործողութեան համար էր հալէպեան պայմաններով։ Բաւական երիտասարդ էի եւ երկրորդ որդիս հազիւ երկու տարեկան։ Ցաւէն աւելի իմ տկար վիճակէս տղուս մտահոգութիւնը զիս կը զարմացնէր։ Մի քանի օր հիւանդանոց մնալէ ետք տուն վերադարձիս տակաւին թմրած պահեր կ՛ունենայի։ Երբ կոպերս գոց թմրած վիճակով երկնցած ըլլայի «սոֆային» վրայ ձէր ուզեր զիս այդպէս տեսնել։  Մօտս կու գար մինչ ես կը կարծէի թէ խաղով տարուած է, իր խաղը կիսատ ձգելով, կամացուկ մը թեւիս կը զարնէր եւ փոքրիկ մատիկներով կոպս վեր բարձրացնելով կ՛ըսէր-

-         Մամա՛,  չեմ ուզեր որ աչքերդ գոց պառկիս հոս, աչքերդ բա՛ց պառկիր․․․

* * * * * *

Տասնամեակներ անցած են այդ օրուընէ։ Ծունկիս ցաւը անտանելի դարձած էր։ Չէի կրնար առանց երկու ձեռքով աստիճաններուն երկու կողմի բազրիքները բռնելու վեր բարձրանալ։ Վերջ ի վերջոյ համոզուեցայ որ ա՛լ ճար չկայ։  Շողանկար, Էմ-Ար-Այ- MRI, վիրահատող բժիշկին հետ եկան վճիռ արձակելու եւ հաստատելու թէ ալ բառացիօրէն «ոսկորը ոսկորին կը քսուի» եւ բացայայտ էր թէ պէ՛տք էր «դանակի տակ պառկէի»․․․

            Եւ․․․ պառկեցայ․․. Երեքշաբթի՝ Յունուար 24, 2023-ին, 24 ժամ հիւանդանոց մնալու համաձայնութեամբ «հիւանդ» մնացի։

            Ամէնէն հաճելի օրն էր, կրնամ ըսե, կեանքիս մէջ առաջին անգամ ըլլալով- այդ քսանչորս ժամն էր․․․ զգայազիրկ քնանալս եւ աշխարհէն լրիւ անջատուած ըլլալս էր - կարծես ոչ մէկ բան ուղեղիս բջիջներուն մէջ մնացած էր որ կարենար քունս խանգարել․․․

- Ո՞ւր գացին ուղեղիս մէջէն․․․ Հայաստան, Արցախ, անհամար որդեկորոյս մայրեր, թշնամիին ճիրաններուն տակ չարչարուող գերիներ, սիրելի հարազատներ։ Ո՞ւր գացին մեր լուսաւոր ապագայի համար ծնած, մամայի կաթին հոտը իրենց շրթներուն, փայլուն դէմքերը սփրուելու չափ չմրոտած դեռատի հերոս նահատակները։ Ամբողջ բանակ մըն էր երիտասարդներու որոնք պիտի դառնային մեր փայլուն եւ խոստմնալից ապագայի ջահակիրները, հայրերն ու սիրող ամուսինները մեր նորակազմ ընտանիքներուն։ Հապա մնացեա՞լ մտմտուքներս․․․ հայերէն լեզու, աշակերտներս, թոռնիկներս, հայերէնախօսութիւն ․․․ բոլորը մէկ ծրարուած անհետացեր էին․․․ կարծես գոյութիւն չունէին, ինծի հետ չէին ապրեր, եւ հիմա բոլորը վերադարձած էին խճողելու ուղեղս։

Կէս արթուն կէս թմրած վիճակիս մէջ բոլորն ալ կը տողանցէին յաջորդաբար․․

Մէկը միւսին ետեւէ հիւանդապահներ կու գային կ՛երթային «աչք մը» կը նետէին վրաս, հեռուէն հեռու կարծես կը լսէի իրենց ձայնը -

–How do you feel? Are you in pain? Do you need anything?  Ի՞նչպէս կը զգաս, ցաւ ունի՞ս, բանի մը պէտք ունի՞ս․․․ պատասխանելու անզօր՝ կը շարունակուէր խոր քուն մը։

Յաջորդ առաւօտ նախաճաշէն ետք ուղեղէս հեռացած կարծածներս բոլորը մէկիկ-մէկիկ վերադարձան, վերստին խճողելու ուղեղս։

Մինչեւ տուն երթալու պահս հիւանդասենեակիս մէջ անունիս «տարբեր» ըլլալը, մականունիս երկար ըլլալը նիւթ կը դառնար թէ ինչ «անուշ անուն է» կ՛ըսէին քաղաքավարօրէն, հասկնալու համար թէ ինչ ազգ եմ։

Եւ․․․ բնականաբար․․․ լեզուի եւ պատմութեան դասընթացք մըն էր որ կը սկսէր։ Երեք վանկանի է առաջին անունս- կը բացատրէի իրենց։ Գիտէ՞ք Արմինիա – Armenia՞- այդ անունին առջեւ «զ» մը աւելցուցէք․․․ իսկ մականունիս համար պէտք էր որ սկսէի 1915-էն։ Մեծ հօրս ոտաբոբիկ եւ ոջիլներով լեցուած խլեակ դարձած մարմինը Հալէպ հասնելէն մինչեւ մեր մականունին փոխուելուն պատճառը, շարունակուելով հասնելու յաղթական վերջաբանի մը ․․․ մինչեւ մեր վերապրողի ջանքերը կեանքի դժուարութիւնները յաղթահարելու եւ ամենուրեք վերապրելու կամքը շեշտելու, ի վերջոյ․․․ քաղաքավար ու համբերատար հիւանդապահը զղջալ տալու չափ իր անմեղ հարցումին․․․ հաւանաբար իմ կիսաթմրած վիճակէս ներողամիտ՝ զառանցանքի մը վերագրելով․․․

Հիւանդանոցէն տուն ղրկուելէն առաջ սայլակով զիս տարին «մարզանքի» սենեակը։ Մինչ այդ կը կարծէի որ միայն ես եմ այդ ծանր վիրահատութիւնը տանողր։ Մարզանքի սենեակին մէջ ինձմէ առաջ արդէն շարուած էին ութը այլ սայլակներ, բոլորն ալ ինծի պէս վիրահատուածները էին հոն, ոմանք ծունկի, ուրիշներ կոնքի վիրահատութեան պատճառաւ։

Մէկ խօսքով՝ տարիքային տարբերութիւններով երկսեռ դասարան մըն էինք մեր նոր վիճակին ընտենալու եւ մեր առօրեային անհրաժեշտ շարժումները սորվելու՝ ինքնաշարժ մտնել-ելլել, աթոռին նստիլ-ելլել, աստիճան բարձրանալ եւ իջնել- ճիշդ ձեւով կատարելու համար։

Վերջապէս հոգատար ամուսնիս եւ մանրամասնութիւններ հետապնդող բժիշկ տղուս ուշադիր վերաբերմունքին ենթակայի մը անբացատրելի վայելքով մը հանգիստ տուն հասայ հիւանդանոցէն։

Առաջին տասը օրը կրնամ ըսել որ իսկապէս շատ դժուար էր աջ սրունքիս տասնապատիկ ծանրութեան զուգընթաց ցաւին հաշտուիլը։ Պէտք էր որ հաշտուէի նոր կացութեանս։ Ամէնէն աննշան ու մանրուք կարծուած տնային աշխատանքներ ընելու անկարողութեան մատնուիլը ինծի պէս յարատեւ վազքի մէջ եղող մէկու մը համար տանջալից էր։ Բարեբախտաբար 24 ժամնոց հիւանդապահի պաշտօն առած ամուսինս քովս էր ամէն մէկ շարժումիս հոգատարութեամբ հետեւելու եւ օգնելու։

Շաբաթ մը այցելու հիւանդապահուհիով ալ ցուցմունքներ ստանալէս ետք  բաւական ընտելացայ կացութեանս։ Առաջին տասը օրէն ետք անհրաժեշտ էր որ  շաբաթը երեք անգամ յատուկ մարզանքներու համար կեդրոն երթայի։

Ահա հոս էր որ քիչ մը մխիթարուեցայ, որովհետեւ ինծի պէս քանիներ կային այնտեղ, որոնք տարբեր դժուարութիւններով հոն էին։ Թեւի, դաստակի, վիզի, կոնքի գործողութիւն անցուցած կամ արկածի մը հետեւանքով դժուարութիւններ ունեցողներ՝ իւրաքանչիւրը իր ցաւին յատուկ մասնագէտի մը խնամքին յանձնուած հարկ եղած շարժումներն ու մարզանքները կատարելու։

Շաբաթը երեք անգամ մէկական ժամ ինքզինքս յանձնեցի հոգատարութեանը երիտասարդուհիի մը որ յաւուր պատշաճի խնամքով մարզանքներ կատարելու ցուցմունքներ տալով կը ստիպէր, որ հետեւիմ իր թելադրութեան, որպէսզի  ծունկիս շուրջի մկանները իրենց առանձգականութիւնը վերագտնեն։

Մի քանի շաբթուայ մարզանքներէն ետք, արգիլեց որ այլեւս սայլակ գործածեմ։ Միայն գաւազանով սկսայ քալել իր հսկողութեան տակ ամէն անգամ 10 վայրկեան, յետոյ տասը վայրկեան ալ հեծանիւի վրայ նստելով եւ այլ մարզանքներով շարունակելու։ Իսկ մէկ ժամուայ աւարտին ծունկիս սառոյց կապելով 10 վայրկեան հանգստանալէ ետք տուն մեկնելու արտօնութիւն կը ստանայի։

Կեանքիս անցնող տասնամեակները շարժանկարային արագութեամբ տողանցեցին յիշողութեանս պաստառէն։ Ե՞րբ այսքան ժամանակ կրցած էի տրամադրել ես ինծի, մարմնիս այս կամ այն անկիւնին ցաւը մտիկ ընելու, ճար ու դարման որոնելու կամ հարկ եղած մարզանքները օրը օրին կատարելու։

Հիմա անցնող տարիներու կեանքիս ստիպողական առօրեայէն շատ հեռու եմ, մարմինս սկսած է գանգատիլ ու խօսիլ ինծի հետ, իր արդար բաժին հոգատարութիւնը պահանջելու։

Տայ Աստուած որ ասկէ աւելի պահանջկոտ չդառնայ։

Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան, Մարտ  24, 2023, Փենսիլվանեա

2002_2023_ March 8_Մարտի Ութին Տեղ չհասած Ծաղկեփունջեր

 

ՄԱՐՏԻ  8-ԻՆ  ՏԵՂ  ՉՀԱՍԱԾ  ԾԱՂԿԵՓՈՒՆՋԵՐ

Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան

 11 Մարտ, 2002 

            Աննան Յասմիկին եւ Լիանային ծանօթացաւ Զուարթնոց օդակայանէն Նիւ Եորք տանող ճանապարհին: Բաժանման, անորոշութեան եւ կարօտի խառն զգացումներով լեցուած, արցունքները այտերուն վրայ սառեցուցած՝ օդանաւին մէջ քով քովի նստած էին: Դաշնակահարուհի, հիւանդապահուհի եւ ռուսերէն լեզուի ուսուցչուհիի մասնագիտական վկայականներով աշխատող այս կիները «դիպլոմները տանը պահ տուած» նոր որոնումներու ճանապարհին էին: Ինքնամոռաց՝ իրարու հետ սկսեր էին բարձրաձայն խօսիլ, կարծես իրենք զիրենք համոզելու թէ այս քայլը առած էին միայն ու միայն իրենց ընտանիքին ու զաւակներուն «խաթրու» – անոնց սիրոյն համար միայն:

Ամերիկա ոտք կոխելուն պէս պատրաստ էին «ինչ գործ որ ուզեն անելու», միայն թէ կարենային տուն, այսինքն՝ Երեւան, դրամ հասցնել իրենց զաւակներուն, նորածին թոռնիկներուն: Երեք կիներն ալ արդէն մեծ մայրեր էին: Սակայն երիտասարդ մեծ մայրեր, որոնք եթէ Միացեալ Նահանգներու մէջ մեծցած ըլլային, ամերիկեան ըմբռնումներով եւ դաստիարակութեամբ՝ հարսանեկան քօղը գլխուն դնել-չդնելու որոշում տալու մասին նոր սկսէին մտածել:

Կեանքը, բարքերը շատ շուտ հասունցուցեր էին զիրենք:

Բայց այս երեքը Նիւ Եորք հասնելով բնաւ ալ մինակ զգալու պատճառ մը չունէին: Միմիայն Նիւ Եորք քաղաքին զանազան շրջաններուն մէջ գոնէ ութսունէ աւելի կիներ իրենցմէ շատ առաջ եկեր եւ աշխատանքի տեղաւորուեր էին: Անոնց մէջ Լարիսան ամէնէն աչքաբացը ելած էր: Ան սորված էր տեղւոյն ձեւերը եւ նոր հասնող կիներուն օգնելով՝ ինք ալ լաւ դրամ կը շահէր:

Հիմա ալ այդ նոյն Լարիսան էր, որ մարդ ղրկած էր զիրենք օդակայանէն իր տունը տանելու: Պուխարայէն եկած ռուսախօս շարժավար մըն էր զիրենք տուն տանողը: Գիշերուայ մթութեան մէջ ինքնաշարժին պատուհանէն քաղաքին արագ-արագ թռչող լոյսերէն զատ բան չէին կրնար տեսնել:

Տուն հասնելուն՝ տաքուկ թէյը, հայկական սուրճը եւ խաչաբուռին իրենց կը սպասէր: Օդանաւի օտար համերով ու հոտերով ուտելիքներէն վերջ այս տան պատերէն ներս քիչ մը Երեւան կը բուրէր:

– Էստեղ Նիւ Եորք քաղաքի, էս ինչ շրջանի, էս թաղամասն է: Փողոց որ ելլէք, իսկի բոլորն էլ ռուսերէն են խօսում, դուք ձեզ տանը կը զգաք: Բան-ման, ուտելիք գնելու որ լինէք, ոչ մի դժուարութիւն չէք ունենայ: Այդ բոլոր յիշուած անունները այնքան անծանօթ էին, որ Աննան բնաւ չկրցաւ անմիջապէս վերյիշէլ:

–        Ոչինչ. շուտով էս շշմածութիւնը կը մոռանաք, ամէն ինչ շուտ-շուտ կը սովորէք,– հանգստացուց Լարիսան:

–        Էսա վաղը որ եկեղեցի գնանք, պտի տեսնէք: Միայն էս կողմերում ձեզ նման մի

ութսուն կին կը լինի, – ըսաւ Լարիսան որ արդէն երրորդ անգամ ըլլալով մէկ տարուայ վիզայով եկած էր եւ միշտ երկա[1]րացնելու գաղտնիքին տիրացած: Առաջին գալուն ութսունը անց հիւանդ պապիկի մը հոգ տանելէ ետք հիմա գործին գաղտնիքները սորված էր: Իր եւ այլ հայ կիներու բարոյականին մասին փսփսուքները մինչեւ Երեւան հասած էին: Հայկական թերթերը առանց քաշուելու կը գրէին կարգ մը հայ կիներուն «շարքից դուրս» ելլելուն մասին:

Աննան ուսերը թօթուեց: «Իմ ինչ գործն ա»,– մտածեց ան: «Աստուած նրա՛նց հետ: Մարդ իր պատիւն ու արժանապատուութիւնը ոչ թէ ուրիշի համար է կրում, այլ ինքնիրան համար»:

Լարիսան, ինչ խօսք, շատ ճարպիկ կին կ’երեւէր: Փոխանակ ուրիշի համար

աշխատելու՝ հիմա ինք եղած էր գրեթէ գործատէր-տանտէր: Երկու յարկանի տուն  վարձած էր վեց-եօթ սենեակներով: Ամէն մէկ սենեակին մէջ գոնէ չորս-հինգ անկողին դրած էր եւ գիշերը տասը տոլարի վարձու կու տար նոր հասնողներուն: Յաւելեալ՝ եթէ զանոնք գործի տեղաւորէր, իր հալալ շահաբաժինը կը ստանար: Ասիկա բաղդատած տեղւոյն պանդոկներու գիներուն շատ աժան գին մըն էր անշուշտ ուրիշ կարեւոր առաւելութեան մը հետ: Երեւանեան ջերմ դրացնութիւնը յիշեցնող տաքուկ անկիւն մըն էր Լարիսային «ապարանքը» ոչ միայ հայ կիներուն համար, այլ նաեւ ռուս, վրացի կամ ուքրաինացի նոր ժամանող, աշխատանք փնտռող կիներուն համար: Գոնէ շաբթուայ վերջաւորութեան «դարդերը» պատմելու, սրտին խորը ծրարուած տան կարօտը նմաններուն հետ կիսելու մարդ կ’ըլլար հոն: Սակայն օրական այդ տասը տոլարը մեծ արժէք կը ներկայացնէր օդանաւէն նոր իջած հայ կիներուն համար:

–        Գիշերը տա՞սը տոլար,– սարսափով եւ միաբերան հարց տուին երեք կիները:

–        Մի՛ վախենայ, էտի հէչ բան ա... շուտով շաբաթական երեք հարիւր տոլար

կարաս բերես եւ էն էլ՝ «քաէշ»:

      Յետոյ ո՞վ ասաց թէ շաբաթը եօթը օր հոս ես մնալու:

– Եա՜,– Անիին աչքերը բացուեցան շաբաթական երեք հարիւրը լսելով: Բա՜, մէկ որ

այդ գումարը կարենար ղրկել տո՜ւն: Վա՜յ թէ ինչեր պէտք էր: Ինչե՜ր ասես որ չէին կրնար առնել տնեցիները: Ալքոհոլիք ամուսինը ձգեր գացեր էր: Ծեր մօրը հետ տասնըվեց տարեկան աղջիկը տիրութիւն պիտի ընէր իր երեք զաւակներուն եւ երկրաշարժէն ամբողջ ընտանիքը կորսնցուցած եղբօր երկու որբերուն:

Մէկ խօսքով՝ Ամերիկայի իր աշխատավարձով Երեւան բնակող եօթը բերան պիտի կերակրուէր: Այս մտածումէն ետք Աննան առաջին անգամ ըլլալով ինքզինք լաւ զգաց: Ամուսինը որ ըլլար, պիտի գոռար իր վրայ:

-         «Աղջի՛, էդ ո՞ւր ես գնում, գլուխդ կը ջարդեմ է՜, էդ քանի գլխանի ես, որ մենակդ

Նիւ Եորք ես գնում, ո՞ւմ տանն ես քնելու»: Լաւ էր, որ այդ ամուսինը գոյութիւն չունէր իրեն համար: Այդ բոլորը ըսել կարենալէն առաջ ի՛նք չուեր գացեր էր՝ անվերադարձ: --

-         «Թո՛ղ տղամարդ, լինէր, տիրութիւն անէր»,– ինքնիրեն համոզեց եւ խորունկ

շունչ քաշեց Աննան: «Չեն էլ ամաչում, մէկ է՛ս, մէկ է՛ն կնկայ վրայ շառ են գցում, բոլոր հայ կանանց պատիւը մի ջրով լուանամ: Ախր ո՞ւր են մեր հայ տղամարդիկ: Կար ժամանակ, որ հայ տղամարդը թասիպ (պատիւ) ունէր, կնոջը չէր թողնում, որ աշխատէր, թէ՝ «էլ ի՜նչ տղամարդ, որ մի կին չկարենայ պահի»,– ասում էին.

Հայ կնոջ արժանապատութեան հետ խաղացող էդ լրագրողները. մի հատ այստեղ գային եւ մէկ էլ էս կեանքը տեսնէին...»:

–        «Աղջի, երեք հարիւրն ի՜նչ ա որ: Դու կարաս չորս հարիւր էլ բերես»: Աննային իր

մտածումներէն սթափեցուց վեց ամիսէ արդէն ինքզինք փորձառու-բնագէտ համարող թիֆլիսեցի Վալիան իր երգեցիկ ձայնովը:

–        «Մի քիչ որ մնաս եւ օտար, մանաւա՜նդ՝ մի եէվրէյ (հրեայ) կամ ամերիկացի

հարուստ տուն որ կարաս ճարես, է՛լ վերջ, չորս-հինգ հարիւրը մաքուր, էսենց կը գայ»:  

            Աննան մատներուն նայեցաւ: Քանի՜ քանի դասախօս, հանդիսատես հիացեր էին իր մատներէն ծորող դաշնակին ելեւէջող հնչիւններուն: Կոմիտասի անուան Երաժշտանոցի պատերը ներծծուած էին եւ իր նման մասնագէտներուն մատներէն արձագանգող երաժշտութեամբ: Իսկ հիմա՞: Այդ նոյն մատները այդ հարուստ տուներուն բաղնիքներուն մարմարներուն վրայ քիմիական նիւթերով ներծծուած սպունգներուն հետ պիտի ելեւէջէին, արդուկ պիտի ընէին, ճաշ պիտի եփէին, անկարող ծերեր պիտի խնամէին:

-«Էս էլ մի նոր տեսակի ղարիպութիւն»,– մտածեց Աննան: Ղարիպի երգերուն ծանօթ էր ան, ինչպէս նաեւ արտասահմանեան գրականութեան: «Տեսնես պոլսահայ գրող Երուխանը, որ ողջ լինէր, ո՞նց էր նկարագրելու էս բոլորը: Էն ժամանակ գաւառներէն Պոլիս գացող տղամարդիկ խաներում, չոր գետնի վրայ անկողին էին սարքում: Իսկ հիմի մե՞նք... քանի՜ բարձ, քանի՜ անկողին ենք փոխելու, որ մի քիչ փող կարողանանք ուղարկել մեր երեխէքին...»:

– Դէ լաւ, աղջկե՛րք, ուշ է արդէն: Առաւօտ կանուխ գնում ենք եկեղեցի: Սապուէյը մի ժամից աւելի ա բռնում: Շուտ որ հասնենք, մի գուցէ ման գալու, քաղաքին ծանօթանալու առիթ էլ կ’ունենաք,– ըսաւ Լարիսան ու բարի գիշեր մաղթելով՝ գնաց:  

Աննան իր քնանալիք անկիւնին նայեցաւ: Ո՜ւր էր եւ ո՞ւր հասած էր: «Ի՞նչ օր է էսօր»,– հարց տուաւ ինքնիրեն, եւ ինք ալ պատասխանեց.

–        «Վա՜յ Մարտի Ութն է էս շաբաթ: Երնէկ չէի՞ն էն օրերը»,– մտքով ափսոսաց

Աննան եւ մտաւ իր անկողինը: Իսկապէս, ո՞ւր էին այն օրերը, երբ ծաղիկներով կ’ողողուէին քաղաքի փողոցները: Կանանց Միջազգային Օրուայ առթիւ առանց տարիքի խտրութեան բոլոր կիները ծաղիկ կը ստանային իրենց եղբօրմէն, նշանածէն, ամուսինէն, զաւակէն եւ կամ աշակերտներէն: Չէ՞ որ բոլոր կիներուն տօնն էր, միմիայն մայրերու տօն չէր: Աննային ամէնէն շատ սիրած տօնն էր Մարտի Ութը: Գարունը պաշտօնապէս չեկած՝ ամէն կողմ Հայաստան աշխարհը ծաղիկներով կը լեցուէր կարծես: Անկարելի էր տեսնել տղամարդ մը, որ առանց ծաղիկի տուն երթար:

Ամուսինի կողմէն բախտաւոր չէր եղած Աննան: Բայց զաւակներն ու աշակերտները միշտ յիշած էին զինք:

Ո՞ւր են հիմա այդ հայ տղամարդիկը:

Յաջորդ առաւօտուն մօտաւորապէս տասը կին երկու բաղնիքով այդ յարկաբաժինին մէջ կրցած էին հասցնել իրենց առաւօտեան լոգանքն ու շպարը:

-«Հայ կինը միշտ էլ կարող է ե՛ւ հնարամիտ լինել, ե՛ւ գործնական»,– դարձեալ մտքով հաստատեց Աննան: Իրենց իջեւանած փողոցին երկայնքին ինչ խանութ ըսես որ չկար: Ռուսերէն լեզուով գրուած ցուցափեղկեր, մայթերուն վրայ շարուած սեղաններուն վրայ ռուսական գիրքեր, զանազան առարկաներ, նոյնիսկ արեան ճնշումի, փորհարութեան եւ մարմնի ցաւի համար ծանօթ դեղեր: Ռուսերէն լեզուի տարբեր երանգներով եւ հնչիւններով բարձրաձայն խօսակցութիւնները ռուսական մեծ քաղաքները յիշեցուցին իրենց: Իսկ խանութներէն առատօրէն դուրս թափուող ապրանքները, կանաչեղէնի եւ պտուղներու առատութիւնը կը փաստէին արդէն, թէ Երեւանէն շատ հեռու տեղ մը հասած էր: Փողոցներուն անկիւններու նշաններուն ուշադիր նայելով՝ գրպանի փոքրիկ տետրակին մէջ ընդօրինակեց անունները, որ վերադարձին չմոռնայ:

Լարիսան նոր հասած երեք կիներուն «Սապուէի նայլոնէ քարտ»եր տուաւ: Յետոյ բացատրեց, թէ ինչպէս պիտի գործածեն, ո՞ր ուղղութեամբ աստիճաններէն վար պիտի իջնեն եւ ի՞նչ տառով շոգեկառքի սպասեն: Աննան այսքան մորթի գոյնի եւ դիմագիծերու այլազանութիւն կեանքին մէջ չէր տեսած: Շոգեկառքի սուլոցները, անգլերէն յայտարարութիւններն ու մարդոց ժխորը գլխուն մէջ նոթաներու գլխապտոյտ առաջացուցին: Անգլերէն քիչ թէ շատ կը կարծէր որ գիտէր: Մի քանի լեզուներու ծանօթ էր: Յետոյ Երեւանի մէջ իր շրջապատի հայերէն խօսողներն անգամ արդէն այնքան ռուսական հնչումով անգլերէնի նմանող բառեր կը գործածէին, որ բաւական ինքնավստահ էր, որ դժուարութիւն պիտի չունենար հասկնալու:

Բայց՝ այս ամերիկեան անգլերէնին առանց շրթունքները շարժելու, միայն բերնին մէջ կլոր-կլոր ոլորուող բառերը զինք բոլորովին կը շուարցնէին:

–        Աղջկե՜րք, էսօր հոգեհանգիստ կայ: Կարինէի մարդն ա մահացել: Ինֆարկտն ա

խփել թէ ինչ, չգիտեմ: Յիսունչորս տարեկան կար-չկար: Էն էնտեղ պիտի թաղուի, ինք էստեղ ամուսնուն համար մատաղ պիտի անի: Դէ՛, ինչ անենք, պէտք է իմանանք՝ թէ՛ մահ ըլի, թէ՛ հարսանիք՝ ձեր վիզայի ժամանակից առաջ հետ չէք կարայ թողնել գնալ: Ձեր լացն էլ այստեղ պտի լինի, քէֆն էլ»:

Աննային քով նստող կիրովականցի Մարգօն շոգեկառքին մէջ ինքզինք չկրցաւ զսպել եւ լալու սկսաւ: Իր ցաւը նորոգուած էր: Ան ալ հինգ ամիս առաջ մէկ հատիկ եղբայրը կորսնցուցած էր: Թաղման չէր կրցած երթալ: Հոս եկեղեցին մոմ վառած էր եւ խումբ մը իրեն մօտիկ կիներուն հետ Կիրակի եկեղեցիէն ետք հոգեճաշի գացած էին: փոխադարձաբար այդ կիները իրար մէջ հինգ հարիւր տոլար հաւաքելով տուեր էին իրեն, որպէսզի այդ գումարը թաղման ծախսերուն օգնելու համար եղբօրը այրիին եւ զաւակներուն ղրկուի:

Ծանր մթնոլորտ էր:

Նիւ Եորքեան շոգեկառքի – Սապուէյի մէջ ճամբորդող հայ կիներու խումբին հետ քաղաք կ’իջնէին նաեւ իրենց նման բանուոր մի քանի ռուս, ուքրանիացի ընկերուհիներ: Աննան նկատեց, որ իր միւս երկու նորընծայ ընկերուհիներն ալ իրեն պէս ֆիզիքապէս միայն հոն էին, իսկ մտքերով՝ մղոններով հեռո՜ւ հեռուներն էին:

–        Աղջկե՛րք, թազա լուրեր ունեմ, մէկ ռուսական թերթից մի բան կարդացի,–

շոգեկառքին մէջ տիրող սգաւոր տրամադրութիւնը փոխելու փորձով ըսաւ կատակասէր ռուս Մարինան:

–        «Ձեր առաջին տիկինը՝ Պելլան, (այդ օրուան նախագահ Քոչարեանին Տիկինը)

Մարտի ութի առթիւ Բիզէի «Գարմէն» օփերայի նախերգանքով ընդունել է Հայաստանի նշանաւոր կանանց եւ ասել է, թէ կինը մէկ քայլ ամուսնուց հետ պէտք է կանգնած լինի, որ կարենայ ոգեշնչի ու միշտ առաջ տանի ամուսնուն:

Հիմի ասացէք խնդրեմ, թէ դուք ձեր ամուսիններից քանի՜ քայլ էք ետ մնացել եւ ո՞նց էք ստանալու Մարտի ութի ձեր ծաղկեփունջերը:

–        Վա՜յ, Մարինա ջան, անտէր մնաս դու,– մէջ մտաւ Վալիան,– էդ ի՞նչ մէկ քայլ

երկու քայլի մասին ես խօսում: Էդ անտէր տղամարդիկ էնպէս հրել, մեզ առաջ քշել, ցիր ու ցան են արել, որ հիմի նրանք են մնացել անտեսանելի հեռուներում: Էլ որտեղի՞ց մեզ ծաղիկ հասցնեն: Սպասուած ծիծաղին տեղ դառն ժպիտներ կային դէմքերուն վրայ եւ քար լռութիւն մը՝ շոգեկառքին այդ բաժնին մէջ: Ի՞նչ օփերա, ի՞նչ Գարմէն, ի՜նչ ամուսին եւ ի՜նչ ծաղիկ:

Բարձրախօսէն կրկին լսուեցաւ շոգեկառքի կայանին անունը: Ա՛յն կայանին, որ զիրենք պիտի հասցնէր հայկական եկեղեցի: Հայ կիներուն խումբը ոտքի ելաւ: Աննան իր մտքերէն սթափելով վազեց, արագ բացուող-գոցուող շոգեկառքին դռնէն դուրս նետեց ինքզինք՝ միանալու համար Մարտի Ութը առանց ծաղկեփունջերու դիմաւորող ընկերուհիներուն:

Հայաստանցի հայ կնոջ բանուորական հեւքոտ առօրեան սկսած էր: Աննան կրցած էր զինք չարչարող բոլոր մտքերը ներքին խաղաղութեան թանձր պատեանին տակ առնել, որովհետեւ վստա՛հ էր, որ այդ վազքով եւ իր հալա՛լ ճակտին քրտինքովը եօթը բերան պիտի կերակրուէր Երեւանի մէջ:

* * *

Երբ եկեղեցի հասան, մուտքի դռնէն կը լսուէին արդէն Տէր Ողորմիային փշաքաղող խազերը: Հայու ճակատագրին հետ դարաւոր ճամբորդ այս շարականը նոյն պատգամը կը շարունակէր կրկնել՝ «Տուր աշխարհիս խաղաղութի՜ւն, Ազգիս հայոց սէ՛ր, միութի՜ւն...:»

Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան-, 11 Մարտ, 2002, Նիւ Եորք

«Նոր օր», 30 Մարտ, 2002, Շաբաթ

Amenian Language-wonderful world of Our language byZarmine Boghosian

 

The Wonderful World of the Armenian Language

Speech delivered in early 1989 Armenian Cultural Month -1990-s

Armenian Church of the Holy Martyrs- By: Rev. Vazken Karayan’s - invitation 

by: Zarminé Boghosian 

What I hope to share with you in this talk is my interest in words and the joy of studying the Armenian Language!

The more I learn the more I realize how little I know my language!

I will attempt to take you on a tour to the wonderful world of Armenian Proverbs, sayings expressions and words.

Before I begin I feel it is just appropriate to mention that this is the Month of October, Armenian Cultural Month! The idea of the celebration was coined by Archbishop Karekin Hovsepiantz – (later the Catholicos of Cilicia in Antilias Beirut). His objective was to celebrate the invention of the Armenian Alphabet and acknowledge the genius of Mesrob Mashdotz, the founder of Armenian Alphabet, as well as to highlight the outstanding work of the translators within appropriate and festive celebrations!

As we read a portion of a written back in 1942.addressed to the Armenian Mirror Spectator he said: “Unfortunately, owing to circumstances, a large section of our youth of both sexes has been deprived of the good fortune to read and write the language of their parents. Some are the offspring of Turkish speaking parents, others; due to the indifference of their elders, or the absence of Armenian schools or their own unwillingness to attend them, have remained unacquainted with their mother tongue, which along with the church, is the very foundation of our national culture and consciousness.”

Of course, it should be our aim, by all means, to keep alive those two precious heritages, both as a source and medium fore preservation of all the true values we have received from our predecessors. Yet, it is not altogether impossible to satisfy that need under present circumstances, with the use of English Language. The important thing is to give sustenance and cultivate in the soul of the new generation the seeds from which will blossom forth a consciousness and an appreciative attitude towards the race they owe their very existence. Grafted with these should be, of course, the duties of American Citizenship and the best American traditions.

“Fortunately, we live in a country which we can be rightfully called the very birthplace of liberty. A marvelously great, broadminded state composed of a free great cosmopolitan citizenry, very similar to a colorful bouquet of flowers, where individualities are not sacrificed, so long as they keep with whole.”

Realizing the harmony bringing us together within an enjoyable evening like this, let us begin our journey …

There are many lessons and messages tied with words, proverbs connected with spiritual and cultural inheritances as sources of inspiration and edification.

Probably there is no other national literature that has more poetry dedicated to the mother tongue- Mayreni-lezoo- than in Armenian Literature.  Armenian poets have probably dedicated more odes to their mother tongue than to feminine charms.

For Hamo Sahian a contemporary Armenian Poet- the mother tongue is “as sacred as the bread on the table, an a life giving nourishment!”  

Vahan Tekeyan, waters our mouth by saying that each and every word of this language is like “A ripened delicious fruit, picked from the richest orchards of our past!”  As he writes in his fourth verse of the same poem:
              ”I hold rounded words, fruits both tart

   And sweet with juices uncounted suns made ripe;

  Words that anoint the lips, bless the palate

   And give comfort to the heart.”

It is not just one of us- Siamanto, Silva Gaboudikian, Hovhannes Shiraz, or Barouyr Sevag continue showering their love songs dedicated to the Armenian Language.

The cool and non-Armenian language expert Armenologist has also seen – and I quote him- “The richness, the agility of the Armenian language which has provided also the strength for survival and preservation. According to another admirer of Armenian Language, Lord Byron, “Armenian is the only language to communicate with God!”

Whether to communicate with God or with one another Armenian Language I sweet, as Shavarsh Nartouni says:

“It is fit for a king, as well as a laborer,

Suitable for townspeople as well as a laborer,

Ever youthful and ever mighty!”

 

As I promised to take you on trip via Armenian proverbs, I would like to begin our trip with the first lines written in Armenian. Mesrob Mashdots translated this sentence from the proverbs of the bible!

«Ճանաչել իմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ․»

“To know wisdom and instruction is to perceive the words of understanding.”

 

Armenian Language is rich in proverbs, those pretty sayings that not only dominate our speech and exercise our brain as we think about their meaning, but also take us to our motherland, to our old folks when they needed to praise or criticize bureaucracy, or stress the importance of leadership-

«Լեցուն հասկին գլուխը վար կը խոնարհի։»

«Աքլորը շատ եղող գիւղին առաւօտը ուշ կը ծագի։»

How about this?.... «Պարապ տակառը շատ աղմուկ կը հանէ։»

«Օրօրոց շարժողն է որ կը կառավարէ ազգը։»

 

The world is governed by those who swing the cradle of our children! There is so much depth in this saying to make the world aware that the future of a nation is based on the manners of a mother, and how she swings her child’s cradle!!

«Հայ ծնիլը դիւրին է, Հայ մնալն է դժուար։»  It is easy to be born Armenian, it is difficult to remain Armenian!

«Ծառը արմատով է զօրաւոր, Մարդը՝ իր բարեկամներով։» The strength of a tree derives from its roots, the strength of a man comes from his friends.

The word “fate” in Armenian is very poetic.  JAGADAKIR – Ճակատագիր – your future is written on your forehead! Think of an invisible hand that has the power to write on your forehead at your birth, whatever life has saved for you!!

The word – family – undanik- Ընտանիք – people who live under same roof!

Herades –Հեռատես- someone who can see beyond the regular sight field what’s coming up – not merely farsighted!!

Armenian Language is flexible to suit and perfectly fit for the expectations of modern technological vocabulary. The word “heratsayn- հեռաձայն” is coined by combining two words into one! In English as well as several other European languages – the same challenge was met by adopting two Greek words “tele” =Far, and phone=sound words.

Fax is He-ra-dib-հեռատիպ-  Հեռատեսիլ-Television,   Համակարգիչ – Computer.

By knowing the root word midk-mind you instantly may build a whole list of positive words! Be a lay named person if you can, to keep your relationship in good terms with your immediate surrounding, it is as important to be a –

Ներողամիտ – neroghamid-

Ազատամիտ – azadamid -

Սրամիտ – Sramid -

Արդարամիտ- artaramid-

Ուսումնամիտ - oosoomnamid

Փոփոխամիտ- popokhamid- unstable

Կասկածամիտ- gasgadsamid

Խաւարամիտ- khavaramid-

Նեղմիտ- negh-mid-

Ձեռքերդ դալար, Վարձքդ կատար, ցաւդ տանիմ, -  these are wxpressions full of emphaty, recognition, and willingness to take away the pain from an ailing loved one, if you see that he/she is in pain, and instead share the pain.

Շնորհակալ եմ․ ե-րախ-տա-պարտ եմ․․․ are expressions many of my (new learners) students find them as tongue twisters, however after several repetitions- reiteration it is easy to say, and more so very meaningful when you know that when you say shu-nor-ha-gal yem.. you are acknowledging  being a recipient of the favor – shu-norhk-the grace given to you by the other person. Think of the words East & West – in Armenian – արեւելք a-re-va-dzak- a-re-velk- արեւմուտք- A-rev-moodk․

While on the subject… I would like to extend my sincere thanks to our Hayr Sourp, church parish council and say: “shu-nor-ha-gal yem” … for the opportunity to share with you the riches of our beautiful Armenian language!  A

Armenian words can sing, bloom, caress, thunder, words are our cultural heritage! They bring to us the past, its images, impressions, perceptions, we add to the list with each passing generation.

Thank you for helping to bring the heritage alive within this family- un-da-nik- ըն-տանիք- the translation of the word indicates that when a group of people live under ONE roof  

they are called: un-da-nik- ըն-տանիք-

            Frederick Feidy, a French writer has said that “The Armenian language has the power to express freely and accurately scientific and disciplined thought, philosophic ideas, poetic nuances, multicolored shades, all at the same time.”

I encourage you to take your own journey through the wonderful world of Armenian Language. I ask you to share this journey with your children, with your parents, family and friends.

In the cold hostile world we live,

If we want to be forgiven by generations to come,

Let us cling to our tongue –language with love,

And with burning hearts, let us dear friend speak our mother (Tongue) Language

 

As Hovhannes Shiraz wrote:

“The church is a bell- and the school is the clapper (The tongue of the bell..)

One without the other cannot ring! (Function)

 

Papken Catholicos said: “The church & school have lived side-by-side better. Yet have lived through each other and for each other!”

Thank you.

 Presented by: Zarminé Boghosian 

 

 

2022_Armenian Poem Page for Armenian Interests-by_Zarmine Boghosian

 

2022-december-Armenian Page for NARREC-Zarmine Boghosian

 

2014, Dec 14. Makrouhi Hagopian Guest Speaker, Honoring Life of Hermine Kalousdian-Zarmine boghosian

 

Անմոռանալի Նիւ Եորքեան Բաժակի Պահ Մը

Պոլսահայ Մտաւորական Մաքրուհի Յակոբեանի Ներկայութեամբ 

Օքլանտ Կարտընզ – Նիւ Եորք- Դեկտ. 7-ի յետմիջօրէին Սբ. Նահատակաց Եկեղեցւոյ Գալուստեան Սրահը ժամադրավայրն էր գրասէր հասարակութեան մը, որ մղոնները անտեսելով հաւաքուած էր հեռաւոր Թորոնթօյէն, Լոս Անճելոսէն եւ Միացեալ Նահանգներու այլ շրջաններէն սերունդներով իրարմէ բաժան, սակայն նուիրումով կրթական ու գրական աշխարհէն ներս իգական սեռի արժանաւոր երկու ներկայացուցիչներուն յարգանք մատուցելու:   

            Ձեռնարկը կազմակերպուած էր Նիւ Եորքի Էսաեան-Կեդրոնականի Սանուց Միութեան կողմէ  յիշատակելու համար հանգուցեալ կրթական մշակ, տնօրէնուհի, Օրդ. Հէրմինէ Գալուստեանի ծննդեան 100- ամեակը: 

            Էսաեան-Կեդրոնական Սանուց Միութեան աւանդական Բաժակի Պահն էր, Նիւ Եորքի Մասնաճիւղին կազմակերպութեամբ եւ ատենապետութեամբը՝ Տիար Արթօ Խրիմեանի, նշելու համար վաստակաշատ տնօրէնուհիին դարադարձը, որուն համար յատուկ հրաւիրուած  էր վաստակաշատ մանկավարժին սիրասուն սանուհիներէն,  Պոլսոյ Մարմարա Օրաթերթի փոխ-խմբագրապետուհի,  Օրդ. Մաքրուհի Պ. Յակոբեանը:

Հայկական Պոլիսն էր որ կը վերակենդանար իր ջերմութեամբ, եւ մանաւանդ՝ արեւմտահայերէնի բիւրեղեայ կարկաչումով: 

Ի պատիւ Պոլսահայերուն, Էսաեանցիներուն եւ Կերդրոնականցիներուն, այս սրահին պատերն ու ներկաներուն ականջները շատ-շատոնց յայտագիր մը իր ամբողջութեանը մէջ միմիայն հայերէնով չէին ըմբոշխնած:

            Կիրակի Դեկտեմբեր 7-ն  էր: Ո՞վ կրնար մոռնալ 26 տարի առաջ հայ աշխարհի բազկերակը սառեցնող բնութեան բերած այն արհաւիրքը որ բազմահազար անմեղ զոհեր խլեց եւ նոյնքան եւ աւելի հազարներով հայրենի քոյր եղբայրներ անտուն-անապաստան թողուց:
            Ատենապետ Արթօ Խրիմեան հրաւիրեց Սբ. Նահատակաց Եկեղեցւոյ Հովիւ՝ Արժ. Տ. Աբրահամ Քհնյ. Մալխասեանը որպէսզի հոգեհանգստեան աղօթքը նուիրէ Սպիտակի, Լենինականի եւ շրջակայ վայրերուն բոլոր զոհերուն յիշատակին, ներկաներուն յոտնկայս յարգալից ունկնդրութեամբ:

            Պարոն Խրիմեան իր կարգին բարի գալուստի խօսքով պատշաճօրէն ներկայացուց հիւրերը, հեռուէն ու մօտէն ներկայ գտնուող յարգարժան Էսաեան-Կեդրոնականցիները, ներկաներուն մէջ գտնուող ամէնօրեայ եւ շաբաթօրեայ վարժարաններու տնօրէնուհինրը եւ հրաւիրեց օրուան հանդիսավար՝ Նիւ Եորքի Էսաեանի Սանուց Միութեան հիմնադիրներէն Տիկ. Զուարթ Պալըգճեանը: Տիկին Պալըգճեան ոչ միայն Պոլսահայութեան այլ՝ Նիւ Եորքահութեան համար ծանօթ դէմք մըն է իր ասմունքի գեղեցիկ ելոյթներով եւ բեմական շատ տպաւորիչ կատարումներով:
            Տիկին Պալըգճեան շնորհալիօրէն ստանձնելէ ետք իր պաշտօնը ճարտարօրէն վարեց ձեռնարկը մինչեւ վերջ իր պարտականութիւնը լիուլի գործադրելով: Առաջին հերթին հանդիսավարը յիշեցուց որ սգատօն մը չէր այս ձեռնարկը Օրդ. Հերմինէ Գալուստեանին յիշատակին, այլ՝ արժանաւորապէս ապրուած կեանքի մը տօնախմբութիւնը:  Յիշելու եւ յիշեցնելու վաստակաշատ մանկավարժին  անցած ուղին 1914-էն սկսեալ, կեանքին ոդիսականը իր բոլոր վերիվայրումներով եւ  վերակենդանացնելու իր սաներուն հոգիներէն  ներս թողած անմոռանալի յուշերը:

            Ապա «Բաժակի Պահ» աւանդութեան տուրք տալով  Տիկ. Պալըգճեան ներկաներուն մէջէն հրաւիրեց ամէնէն երիտասարդ եւ ամէնէն երէց շրջանաւարտները թէ՛ Էսաեանի եւ թէ Կեդրոնականի սաներուն: Աւելի քան տասնեակ մը շրջանաւարտներ տարիներու տարբերութիւնը մէկդի դրած հպարտութեամբ ներկայացան բաժակ ի ձեռին կենաց բարձրացնելու Հերմինէ Գալուստեանին եւ բոլոր ուսուցիչ-ուսուցիչուհիներու խնկելի յիշատակին:   Թորոնթօյէն ամենակրտսեր շրջանաւարտն էր Դալար Արսլանեան-Մարկարոսեան իսկ երէց սերունդի ներկայացուցիչներէն էին Մարմարայի հաւատարիմ ընթերցող՝ Տիկ. Անժէլ Պաշեան եւ Մարմարայի Նիւ Եորքեան աշխատակիցներէն եւ Օրդ. Հերմինէ Գալուստեանի գործակից Տիկ. Ոսկի Տաղտէլէն:

            Երաժշտական գեղեցիկ ծաղկեփունջով մը ներկաներուն գեղարուեստական վայելք պատճառեց Պոսթոնէն ժամանած դաշնակահարուհի Տիկ. Թանիա Պարթեւեան, դուստրը՝ պոլսահայ մէկ այլ արժէքաւոր ուսուցիչ Տօքթ. Խոսրով Պարթեւեանի, արդարացնելով իր մասնագիտութեան մէջ արժանացած բոլոր դրուատանքները:

            Օրուան հիւր բանախօսը ներկայացուց Միջին Արեւելքէն Միացեալ Նահանգներու թէ Հայաստանի մէջ իր ծաւալուն աշխատանքով ծանօթ մտաւորական, լրագրող,  հրապարակագիր եւ շարք մը Հանդիպումներ հատորներու հեղինակ՝  Տիար Յակոբ Վարդիվառեանը:  

            Պարոն Վարդիվառեան խոր գնահատանքով ընդգծեց Օրդ. Մաքրուհիին տարած աշխատանքը Մարմարայէն  մինչեւ  Ս. Փրկիչ Պարբերաթերթին որակաւոր  թիւերուն խմբագրապետութիւնը: Ան յատկապէս ընդգծեց այն հանգամանքը թէ Օրդ. Մաքրուհին մին է մատի վրայ հաշուող իգական սեռի մամուլի նուիրեալ, ներկայացուցիչներէն (Սեզա, Շաքէ Վարսեան, Արփի Միսաքեան):  Ան նաեւ շեշտը դրաւ այն իրողութեան թէ ի հեճուկս մեր արտասահմանեան կեանքի դժուարութիւններուն Պոլիսն ու պոլսեցին տակաւ կը պահպանեն իրենց հայաշունչ մթնոլորտը, որ «Պոլսահայուն դիմագիծն է իր եկեղեցասիրութեամբ եւ կրթասիրութեամբ»: Պրն. Վարդիվառեան թուեց նաեւ այն բոլոր գնահատագիրներն ու պատուոյ շքանշանները որոնք Օրդ. Յակոբեանին տարիներու վաստակը արդարօրէն  կը պսակեն:   (Թուել՞՞ մրցանակները)

             Հերթը հասած էր լսելու օրուան հիւրն ու բանախօսը  Օրդ. Մաքրուհի Պ. Յակոբեանը, որ յոտնկայս ծափահարութիւններով դիմաւորուեցաւ:  Օրդ. Յակոբեան նախ յաւուր պատշաճի իր շնորհակալութիւնն ու երախտագիտութիւնը յայտնեց Բաժակի Պահը կազմակերպող յանձնախումբին,  Սբ. Նահատակաց Եկեղեցւոյ հովիւ  Արժ. Տ. Աբրահամ  Մալխասեանին, հեռուներէն  այս ձեռնարկին համար ժամանած Պոլսահայերուն եւ զինք հիւրընկալող Տաղտելէն եւ Քէսքինեան ընտանիքներուն:

            Օրդ. Յակոբեան իր խօսքը սկսաւ կարդալով ողջոյնի խօսքը Մարմարայի  երկարամեայ վաստակաշատ խմբագրապետ եւ «Յուշատետր»ի անվերջանալի հատորներուն անզուգական հեղինակ՝ Ռոպէր Հատտէճեանին: Պարոն Հատտէճեան ինչպէս միշտ,  ճշգրտօրէն կը  բնութագրէր  օրուան խորհուրդը- գնահատելով պոլսահայուն կապուածութիւնը իր արմատներուն հետ որոնք աշխարհի չորս ծագերուն միասին կը տանին յարգանքն ու սէրը  իրենց թանկագին դպրոցներուն եւ  գիտեն պանծացնել «երջանկայիշատակ հիմնադիրներուն  անուններն ու կտակները»:  Անդրադառնալով Օրդ. Գալուստեանին թողած ժառանգին, Ոսկեայ գրչի տէր Հատտէճեան կ՛աւելցնէր  «Օր. Հերմինէ Գալուստեանը, Տնօրէնուհին, մէկը՝ որ իր հեղինակաւոր ինքնութեամբ ու գործելակեպով լրիւ արժեւորեց ու բարձրացուց այս «Տնօրէնուհի» բառին իմաստը»:  

            Ապա շարունակելով մեր յարգելի խմբագրապետը կ՛աւելցնէր-«Կը մտածեմ թէ գրագէտէն կը մնայ գիրք ու բանաստեղծութիւն, երաժշտական յօրինողէն կը մնայ սէնֆոնի կամ երգ, քանդակագործէն կը մնայ քանդակ, նկարիչէն նկար: Իսկ ի՞նչ կը մնայ ուսուցիչէն: Ոչի ՞նչ: Ո՛չ անշուշտ: Կը  մնայ անոր աշակերտը, երախտագէտ սանը»:

            Ահաւասիկ այդ  երախտագէտ սաներու հոյլն էր որ այսօր հաւաքուած էր- եւ արժանաւոր ներկայացուցիչ սանուհին արժանավայելօրէն պիտի  պանծացնէր անոր յիշատակը:

            Օրուան հիւր Օրդ. Մաքրուհի Պ. Յակոբեան  կու գար Պոլիսէն: Այ՛ն Պոլիսէն որ այսօրուայ մեր արտասահմանեան պայմաններով տակաւին իր գիրկին մէջ կը սնուցանէ 16 հայկական վարժարաններ, որոնցմէ Էսայեանը 119 տարեկան է (հիմնուած 1895-ին),  եւ Կեդրոնականը 128 տարեկան (Հիմնուած՝ 1886-ին):

            Իր բիւրեղեայ արեւմտահայերէնով  Օրդ. Մաքրուհին Նիւ Եորքի խաժամուժին մէջ ժանգոտած մեր ականջները փայլեցնել ջանաց: 

            Ան եկած էր իրաւամբ  «Բարոյական ծաղկեպսակներ զետեղելու մեր վարժարաններու հիմնադիրներուն եւ բարերարներուն շիրիմներուն վրայ եւ անդորրաւէտ կեանք եւ առողջութիւն մաղթելու ի կեանս եղող բոլոր ուսուցիչներուն»:

            Օրդ.  Յակոբեան ընդգծեց  Օրդ. Գալուստեանի ժառանգ թողած  նկարագրի յատկանշական գիծը - «Հզօր անհատականութեամբ, խրոխտ նկարագրով եւ իր ազգային պատկանելիութեամբ խորապէս հպարտ կրթական մշակ էր ան, որ իր սաներուն հոգիներէն ներս կը դարբնէր այն համոզումը թէ  բարոյական նկարագիրը գիտութենէն առաջ գու գայ»:

            Օրդ. Մաքրուհին վկայեց նաեւ թէ Օրդ. Գալուստեան հակառակ անոր որ մասնագիտացած էր գիտական ճիւղէն ներս «մեր լեզուն կը գործածէր իր ամէնէն բիւրեղեայ շքեղանքին  մէջ»:

            Ի զուր չէր որ  Օրդ. Գալուստեանի սանուհին  անդրադառնալով վաստակին վայել շնորհուած  մրցանակներուն եւ Պատուոյ մետալներուն իրեն սրտին մօտ կը     համարէր իր ամէնէն առաջին «Ճումհուրիէթ» մրցանակը որ  տրամադրուած էր բարերար Վահրամ Գաբրիէլեանի կողմէ որպէս «Մայրենի լեզուի մէջ դասարանին առաջինը» հանդիսացող սանուհին, ձեռամբ՝  Տօքթ.Վարդ Շիկահերին:

            Այո, մեր պատուական հիւրը բոլոր ներկաներուն հոգիներէն ներս ներարկեց  երախտաշատ մանկավարժին յիշատակին ամոռանալիութիւնը եւ մեզ իր հետ տանելով  միասնաբար զետեղել տուաւ «Մեծասքանչով հիւսուած  քնքուշ ծաղկեփունջ մը  անոր բարոյական գերեզմանին վրայ»:

            Յայտագրի աւարտին Տիկին Ռիթա Քեսքինեան որպէս նախկին ատենապետուհին Էսաեան-Կեդրոնական Սանուց Միութեան պերճախօս իր հայերէնով  սրտի խօսքը յղեց ներկաներուն, երախտագիտութիւնը յայտնեց  մասնակցողներուն, քաջալերեց որ ներկաները իրենց առատաձեռնութեամբ գնահատեն ու քաջալերեն Էսաեան, Կեդրոնական  վարժարանները եւ հայ մամուլը:   Ապա հրաւիրեց իր մօրը Ոսկի Տաղտելէնին, որ ան ալ իր կարգին  հիւմորով խառն ապրուած յուշերով վերստին կեանքի կոչեց անմոռանալի մանկավարժին յիշատակը:

            Դար մը վերջ ահաւասիկ պատգամը մէկ էր ....

            Կեանքի թոհուբոհին հետ Տնօրէնուհի Օրդ. Հերմինէ Գալուստեանին կեանքին յարդը պատմութեան հետ քշեր-հեռացեր էր մեզմէ, սակայն ոսկեայ ցորեանի  արժէքով իր վաստակին ադամանդեայ յիշատակը կը մնար մեր հոգիներէն ներս:

Զարմինէ Պօղոսեան

Նիւ Եորք, Դեկտեմբեր 8, 2014