Aleppo - Grtasieats is 90 years old=by zarmine K. Boghosian- 2014

 

ՈՂՋՈՅՆ 90-ԱՄԵԱՅ ԿՐԹԱՍԻՐԱՑԻՆ (1924-2014).

 

ԿՐԹԱՍԻՐԱՑԸ ՄԵՐ ԵՐԿՈՒՔԻՆ ՀԱՄԱՐ

(Յուշ պատառիկներ եւ սրտի խօսք՝ Միսաք եւ Զարմինէ Պօղոսեաններէն)

 

1965-ի Օգոստոսին էր, որ առաջին անգամ Կրթասիրացի հին շէնքին բակէն ներս ոտք կոխեցի:

Տնօրէն Արմէն Տէր Պետրոսեանին հետ հանդիպում ունէի: Նոր շրջանաւարտ դարձած Հալէպի ՀԲԸՄ-ի Լազար Նաճարեան-Գալուստ Կիւլպէնկեան երկրորդականէն՝ դիմած էի ուսուցչութեան:

Անորոշութեան զգացումէն լարուած, սրտի տրոփիւնով կը սպասէի, թէ ի՞նչպէս պիտի դիմաւորուէի Պարոն տնօրէնին կողմէ: Իրեն յատուկ չափազանց հանդարտ ու մտերմիկ ժեստով մը Սոգագ-էլ Արպայինի հին շէնքին խոշոր քարածածկ բակին փողոցի դռնէն դէպի հանդիպակաց կողմը գտնուող տեսչարանը ուղեկցելով՝ ներս հրաւիրեց զիս:

Դիմումնագիրս, ինքնակենսագրութիւնս եւ պահանջուած թուղթերս աչքէ անցնելէ ետք, մեր հանդիպումը հարց ու փորձէն աւելի երկար զրոյցի բնոյթ առաւ եւ հասաւ գիր ու գրականութեան:

Եւ... նշանակուեցայ հինգերորդ դասարանի պատասխանատու ուսուցչուհի, ինչպէս նաեւ 5-րդ եւ 6-րդ դասարաններուն հայոց լեզուի, պատմութեան եւ կրօնի դասատու: Այդ օրուընէ սկսեալ Կրթասիրաց վարժարանի դռները բացուած էին ինծի համար: Մանաւանդ որ ապագայ ամուսինս՝ Միսաք Պօղոսեանը, ինչպէս նաեւ իր մայրն ու քոյրերը, շրջանաւարտ էին Կրթասիրաց վարժարանէն եւ գործօն անդամը՝ Կրթասիրաց Շրջանաւարտից Միութեան:

Ուսուցչական ծառայութիւնս շատ երկար չտեւեց, սակայն ամուսնանալէս ետք եւ յաջորդող տարիներուն Կրթասիրացին հետ կապս ամրապնդուեցաւ միութենական աշխատանքներով Միսաքին հետ գործակցաբար եւ մէջ ընդ մէջ, ըստ պահանջի – բացակայ ուսուցիչ մը փոխարինողի հանգամանքով:

1953-ին, նախակրթարանը աւարտելուն յաջորդ տարին իսկ, Միսաքը կ’ընդգրկուի Կրթասիրաց Շրջանաւարտից Միութենէն ներս: Զաւեշտներով, թատերական պատկերներ ներկայացնելով՝ զարկ կու տան շրջանի թատերական կեանքին, ձմրան՝ երկրորդ յարկի վրայ գտնուող մանկապարտէզի երկար դասարանին մէջ, իսկ ամրան՝ բացօթեայ բակին մէջ «Լիվան»ը որպէս բեմ գործածելով:

Տարուէ տարի վարժարանին շրջանաւարտ պատանիները անմիջապէս կը ներառուին միութենէն ներս պասքէթպոլի եւ վոլիպոլի խումբեր կազմելով: Կը կազմուին նաեւ ընկերա-մշակութային, մարզական, թատերական յանձնախումբեր եւ կը գործադրուին զիրենք հետաքրքրող հաւաքոյթներ եւ պարտիզագնացութիւններ:

1965-1978, մինչեւ մեր ընտանեօք Միացեալ Նահանգներ հաստատուիլը, երկուքս ալ գործօն անդամներն էինք Կրթասիրաց Միութեան: Երանելի օրեր էին, ընկերային ջերմ մթնոլորտ մը կը տիրէր: Տարիներ շարունակ միութենական կեանքի համագործակցութեան տիպար եւ օրինակելի կազմակերպութիւնն էր Հալէպի մէջ Կրթասիրացը՝ իր ժրաջան անդամներուն եւ ծառայասէր ղեկավարներուն շնորհիւ:   

Շատ ու շատ յիշատակներ կան ձեռնարկներէն, ճաշկերոյթներէն (400 հոգիի համար պատրաստուած մածունով քէօֆթէն – այնթապցիական «Եախնիլի քէօֆթէն ; Մածունով քէօֆթէ ն- 12 քէօֆթէ իւրաքանչիւր անձի համար, ճաթլախ քեպապ – թոքի խորոված Սեպիլի բացօթեայ պարտէզին մէջ, իւրաքանչիւր սեղանին համար յատուկ պատրաստուած կրակարան տրամադրելով՝ ենթակային ուզած չափով խորովելու ազատութիւն տալու համար):

Միութենական մեր կեանքը, ընկերային մարզին մէջ մանաւանդ, սքանչելի փորձադաշտ մըն էր երկուքիս համար ալ: Մեր բոլոր ժողովներն ու կատարուելիք ձեռնարկներուն նախապատրաստական աշխատանքները տեղի կ’ունենային Սոգագ-էլ Արպայինի հին շէնքին մէջ: Անձնական փորձառութիւններէն ելլելով եւ հիմա մանաւանդ տարիներու փորձառութեան ակնոցով յետադարձ հայեացք մը նետելով՝ կրկնակի կը հիանամ այն բոլոր ընկերային ձեռնարկներուն եւ մտայղացուած մշակութային ելոյթներուն վրայ, որոնց մասնակից էինք այդ օրերուն խումբ մը ժրաջան ու սիրելի մեր բոլոր ընկերներուն հետ: Նուիրումի եւ կամաւոր աշխատանքի իւրայատուկ ոգի մը կը տիրէր:

Քառասուն տարի առաջ Կրթասիրաց Միութեան Գործադիր Մարմինը ծրագրած էր վարժարանին յիսնամեակին առթիւ Ոսկեայ Յուշամատեան մը լոյս ընծայել (Եղիա Ատուրեան՝ ատենապետ, Միսաք Պօղոսեան՝ փոխ-ատենապետ, Զարմինէ Գ. Պօղոսեան՝ ատենադպրուհի):

Քաղաքական պայմաններու պարտադրանքով եւ որոշ նկատառումներով որոշուած էր տպագրութիւնը Պէյրութ՝ Խայամ տպարանին յանձնել: Թուղթը գնուած էր: Վարժարանի շրջանաւարտներուն խմբանկարները հաւաքուած, անունները կարելի ճշգրտութեամբ գրանցուած էին:

Որպէս ատենադպրուհի՝ պարտականութիւն տրուած էր ինծի բոլոր այդ նիւթերը հաւաքելու եւ դասաւորելու: (Համակարգիչի չգոյութեան տարիներն էին, նոյնիսկ հայերէն գրամեքենայ չունէի – ընթեռնելի ձեռագիրով պէտք էր կրկին ընդօրինակուէին բոլոր նիւթերը – գրաշարին գործը դիւրացնելու): Նոյն ձեւով նաեւ կը գրէի եւ կը ղրկէի Կրթասիրացի ձեռնարկներուն շնորհակալագիրերը պատկան անհատներուն կամ կազմակերպութիւններուն, իսկ թղթակցութիւնները կը ղրկուէին «Զարթօնք»ին եւ «Նոր Անթէպ»ին:

Յուշամատեանին համար տրուած մեր կոչին առաջին պատասխանողը Կրթասիրացի երկարամեայ տնօրէն Գրիգոր Պօղարեանն էր (1929-1957):

Վարժարանին սկզբնական շրջանի պատմական աշխատութիւնը ղրկած էր Պարոն տնօրէնը իրեն յատուկ շատ մանր ձեռագիրով, որ կրկին պէտք էր գրի առնէի դիւրընթեռնելի դարձնելու: Կոչ ուղղուեցաւ «Նոր Անթէպ» պարբերաթերթին միջոցաւ, որպէսզի աշխարհի զանազան երկիրներու մէջ տարածուած կրթասիրացականներ իրենց յուշերով եւ վաւերագրական յօդուածներով յուշամատեանին բովանդակու-թիւնը իմաստալից դարձնէին: Միաժամանակ անձնական նամակներ ալ յղուեցան հեռաւոր երկիրներ գտնուողներուն:

Նամակներ եւ նկարներ սկսան հասնիլ Կրթասիրացի սաներէն՝ Գերշ. Բաբգէն Եպս. Վարժապետեանէն (Ուաշինկթըն, Միացեալ Նահանգներ), Մայր Աթոռի պաշտօնական ամսաթերթ՝ «Էջմիածին» ամսագրին օրուան խմբագիր Արթուն Հատիտեանէն, գրականագէտ Գէորգ Հատիտեանէն, վաստակաւոր ուսուցիչ Սարգիս Եափուճեանէն, Բիւրականի գիտաշխատող Արսէն Գալլօղլեանէն, Մոնթէվիտեոյի Այնթապի Հայրենակցական Միութեան նախագահ Նազարէթ Աթթարեանէն:

Տակաւին շատ անուններ կան յիշատակութեան արժանի, որոնք օրին ընդառաջած էին այս հրաւէրներուն, սակայն մեր Միացեալ Նահանգներ փոխադրուելէն առաջ իմ ձեռքիս տակ գտնուող բոլոր նիւթերը, ժողովներու ատենագրութիւններն ու խնամքով պատրաստուած բոլոր տարեկան ատենագրութիւնները յանձնեցինք օրուան Կրթասիրացի Գործադիր Մարմնին արխիւին:

Պէտք է հոս յիշել նաեւ, որ այդ գրի առնուած նիւթերուն ամփոփ մէկ համադրութիւնը հայերէն լեզուի ուսուցչիս՝ Պարոն Հայկ Պարիկեանին հետապնդումներով լոյս տեսաւ «Գեղարդ Սուրիահայ Տարեգիրք»ին 1976-1978 միացեալ թիւին մէջ, որուն ընդհանուր խմբագիրն էր Պրն. Պարիկեանը՝ «Պատմութիւն Հալէպի Կրթասիրաց Միութեան եւ Համանուն Վարժարանին» ընդհանուր խորագրի տակ (էջ 405-416):

Ի՜նչ յուշեր կան մեր ժողովներէն, որոնք տեղի կ’ունենային Կրթասիրացի «տախտակէ դասարանին» մէջ, որ միաժամանակ դպրոցի ժամերուն դպրոցին ուսուցչարանն էր: Ոսկեայ Յուշամատեանի համար կազմուած յանձնախումբին անդամներն էին Տօքթ. Ալեքսան Քէշիշեան (Հալէպ), Յակոբ Քիւրքճեան (մահացած՝ Հալէպ), Եղիա Ատուրեան (մահացած՝ Պոսթըն), Սարգիս Պալմանուկեան (կ’ապրի Լոս Անճելըս), Զաւէն Պարսումեան, Անի Ինգնատոսեան, Կարպիս Վարդանեան, կարծեմ տակաւին Հալէպ կ’ապրին, իսկ Զարմինէ եւ Միսաք Պօղոսեան կ’ապրին Նիւ Եորք (տե՛ս 65-ամեակի Կրթասիրացի Յուշամատեան, Հալէպ, 1994, էջ 353):

Մեծ ուրախութեամբ ատենին ստացանք 65-ամեակի Յուշամատեանէն օրինակ մը: Կրթասիրաց Վարժարանի 65-ամեակին (1924-1989) առթիւ լոյս տեսած այս հատորին մէջ այդ նիւթերուն որոշ մէկ մասը շրջանաւարտներուն նկարներով Յիսնամեակի հաւաքածոյէն են, որոնք լոյս տեսած են Տօքթ. Թորոս Թորանեանի խմբագրութեամբ 1994-ին ծաւալուն մանրամասնութիւններով:

Եթէ երբեւիցէ կարելի է եւ կամ արդար է առանձնացնել Կրթասիրաց Միութեան եւ դպրոցին առաքելութիւնը Հալէպի ազգային կեանքէն ներս եւ օգտաշատ ներդրումներէն ընգծել մի քանին միմիայն, ես պիտի ուզէի ծանրանալ հետեւեալ երկու կարեւոր կէտերուն վրայ.

Ա. ԴՊՐՈՑԱՇԻՆՈՒԹԻՒՆ-

 Անբացատրելի կորովով ու քաջութեամբ, Այնթապի հերոսամարտի ոգիով ու անմար ներուժով մը Ցեղասպանութենէն վերապրած եւ Հալէպ հասած այնթապցիները փարած են կրթութիւն եւ լոյս ճառագայթող օճախներ հիմնելու եւ լուսաւորելու վերապրող սերունդը: Միութեան կազմութենէն անմիջապէս ետք ձեռնարկած են դպրոցաշինութեան:

Առօրեայ հոգերուն, ընտանիք պահելու, գաղթականի հոգեվիճակը թօթափելով դպրոցաշինութեան փարի՞լ: Հերոսական ձեռներէցութիւն կը պահանջէ 1915-ի ջարդէն եւ 1922-ի Այնթապի պարպումէն անմիջապէս ետք, 1924-ին հիմնել վարժարաններ՝ տղոց եւ աղջկանց առանձին բաժիններով, լոյս եւ յոյս սփռելու եւ ներշնչելու արաբական հողերուն վրայ հասակ առնող, ծլարձակող հայ նոր սերունդին:

Փառք ու պատիւ, խունկ ու աղօթք այդ կորովը անմար պահող վերապրող սերունդէն հիմնադիր բոլոր անդամներուն: Նոյն սերունդը հազիւ 20-ամեակ մը բոլորած՝ նուիրահաւաքի ձեռնարկներով կ’իրականացնեն սեփական շէնք ունենալու երազը, Սոգագ էլ Արպայինի շէնքը ԳՆԵԼՈՎ:

Իսկ 1967-ին՝ 2869 քառ. մեթր տարածութեամբ հողաշերտը գնելով – Հալէպի այժմու վիլլաներու շրջանին մէջ – 1971-ին առաջին բահի հարուածով հիմը կը դրուի այսօրուան նորակառոյց շէնքին եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ համալիրին:

միեւնո՛յն ոգին ու կորովն է որ կը շարունակուի անցնող քսանամեակէն ի վեր տարուէ տարի բարեզարդելով այնթապցիներու Ս. Աստուածածին եկեղեցին, Կրթասիրաց վարժարանը իր նորակառոյց արդիական սրահներով, ամառնային պարտէզով, մանկապարտէզի, նախակրթարանի, միջնակարգի եւ երկրորդականի բոլոր յարմարութիւններով:

2009-ի ամրան, Հալէպ մեր այցելութեան ընթացքին ականատեսը եղանք աւարտական հանդէսին հիասքանչ գործադրութեան եւ Չէմպէրճեան երկրորդականին ընծայուած (համանուն Գաբրիէլ Չէմպէրճեան բարերարէն) քիմիագիտութեան, ֆիզիքսի համար տրամադրուած նախանձելի արդիական յարմարութիւններով բարեզարդուած դասասենեակներուն:

Այո՛, Կրթասիրացեան ՈԳԻ՛Ն է որ կը շարունակուի սերունդէ սերունդ:

Բ. ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹԻՒՆ

Հալէպահայ Միջ-­Միութենական Մարմնի Կազմութիւն 1969-ի նախօրեակին էր, երբ Կրթասիրաց Միութիւնը նամակ մը ստացաւ Հայրենիքէն, Սփիւռքահայութեան Հետ Մշակութային Կապի Կոմիտէէն – արտասահմանի հայերուն յիշեցնելու համար, թէ ամենուրեք պատշաճ շուքով պիտի տօնուէր Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեանին ծննդեան 100-ամեակը: Միութեան Գործադիր Մարմնին օրուան ատենապետ Եղիա Ատուրեանին համար ատաղձ էր այս նամակը, որպէսզի իր ստեղծագործ եւ հեռատես արժանիքներուն շնորհիւ ծաւալուն գործունէութիւն մը ծրագրէր եւ գործի լծուէր- շուրջիններն ալ գործի լծելով:

Վարդգէս Համազասպեանի ստորագրութեամբ եկած նամակը լուրջի առնելով՝ ներկայացուց ժողովին եւ մեր բոլորին խանդավառեց: Անմիջապէս Վարչութեան անունով նամակներ խմբագրուեցան եւ ատենադպրուհիի հանգամանքով ձեռագիրովս օրինակներ պատրաստուեցան եւ ղրկուեցան հալէպահայ բոլոր կազմակերպութիւններուն եւ հայրենակցական միութիւններուն անխտիր՝ իւրաքանչիւր միութենէն երկու ներկայացուցիչ խնդրելով նախապատրաստական առաջին ժողովի մը հրաւիրելու բոլորն ալ:

Նպատակը հալէպահայ մշակութային միութիւններու միջեւ մնայուն համագործակցութիւն ապահովելն էր, մանաւանդ՝ հայրենի արուեստագէտները հիւրընկալելու եւ համայնքէն ներս այլ մշակութային ձեռնարկներ համագործակցաբար ծրագրելու եւ ներկայացնելու ժողովուրդին: Մինչ այդ՝ իւրաքանչիւր միութիւն կը ջանար առանձին առանձին ընդունելութիւն կազմակերպել՝ հիւրընկալելու համար հայրենի հիւրերը:

Բաւական հետապնդումներէ ետք ՈՒԹ միութիւններ ընդառաջեցին այս հրաւէրներուն: Կազմուեցաւ Յովհ. Թումանեանի 100-ամեակի Յոբելենական Միջ-Միութենական Մարմին մը՝ հովանաւորութեամբ Հալէպի ՀԲԸՄ-ի Սուրիոյ Շրջանակային Յանձնաժողովին:

Յանձնախումբը ինքզինք անուանեց Հալէպահայ Միջ-­Միութենական Մարմին՝ իւրաքանչիւր մասնակից միութենէն երկու անդամ նշանակելով եւ նորակազմ մարմնին ատենապետ ընտրելով Կրթասիրացի ներկայացուցիչ՝ Եղիա Ատուրեանը:  

Այս Յանձնախումբին եւ Կրթասիրացի այլ անդամներուն գործօն մասնակցութեան ջանքերով լոյս տեսան Նիզար Խալիլիի թարգմանութեամբ Յովհ. Թումանեանի չորս գործերը արաբերէնով: Այս առթիւ հալէպահայ մշակութային կեանքին մէջ ա՛լ աւելի յատկանշական երեւոյթ դարձաւ Արմէն Տիգրանեանի երաժշտութեամբ եւ Յովհ. Թումանեանի խօսքերով «Անոյշ» օփերային 10 յաջորդական ելոյթները Յովհաննէս Կոստանեանի բեմադրութեամբ, իւրաքանչիւր ելոյթին ՀԲԸՄ-ի սրահը լեցնող հանդիսատեսներով: Այս աշխատանքներէն դուրս Միջ-­Միութենական Մարմինը մեծ խանդավառութեամբ, տարիներով հիւրընկալեց հայրենի բանաստեղծներն ու արուեստագէտները՝ յաջորդաբար իւրաքանչիւր մասնակից միութեան ակումբին կամ կեդրոնին մէջ հիւրասիրելով հայրենի հիւրերն ու մասնակից անդամները (Գարեգին Սեւունց, Յովհ. Պատալեան, Օֆէլիա Համբարձումեան եւ շատ-շատ ուրիշներ):

*** Երբ այս օրերուն, այսօրուայ քաղաքական պայմաններուն ընդմէջէն եւ դիմատետրի միջոցաւ կը հետեւիմ Կրթասիրացէն ներս կատարուող աշխատանքներուն, անբացատրելի յուզումով կը կարդամ մեր նոր սերունդին տարած իսկապէս հերոսական աշխատանքին մանրամասնութիւնները: Երիտասարդ ուժեր, որոնցմէ ոմանք ժամանակին իմ աշակերտներս էին եղած եւ այսօր պատնասխանատու եւ հոգածու անհատներն են ե՛ւ Կրթասիրաց վարժարանին, ե՛ւ թէ Միութեան:

Հակառակ երկրին մէջ տիրող քաղաքական վերիվայրումներուն եւ Հալէպի այսօրուայ դժնդակ պայմաններուն՝ Վահան Թէքէեանի խօսքերն են, որ կ՛արձագանգեն հոգիիս խորերէն.

Ի՞նչ է հոգին, Հայու հոգին..... ...

Մերթ կ՛իջնէ վար ու մառախուղ կ՛ըլլայ մերթ

Եւ մերթ ճերմակ ու վարդագոյն թերթ առ թերթ

Կը տարածուի երեսն ամբողջ երկնքին,

Անհո՜ւն Հոգին, Հայո՛ւ հոգին...

Ու կը գտնեմ զայն ցեխի մէջ կիսաթաղ...

Բայց զերթ զինուոր մ՛որ կը կռուի անդադա՛ր

–        Ցեխն ալ կ՛ըսեմ,– զայն աղտոտել չի՜ կրնար,

Եւ ընդմէջէն իր այդ ցեխին, սարսռագին

Կը համբուրեմ Հայու յոգնած, Սո՜ւրբ հոգին...:

 

*** Սիրելի Հալէպի Կրթասիրացականներ, հետեւելով այս տարուայ շրջանաւարտական հանդէսին, Յուլիս 6-ին, 9-րդ եւ 12-րդ դասարաններուն Կրթասիրացի վկայականաց բաշխման հանդէսին մանրամասնութեան, հրճուանքով կարդացի յաջողութեան լուրերը, կարդացի նաեւ, թէ լռութեան պահով մը յարգեցիք յիշատակը «զոհերուն».

«զոհերո՞ւն»... ո՞ր զոհերուն:

Ու ես անգամի մը համար եւս «սարսռագին» փշաքաղուեցայ՝ մտածելով եւ անդրադառնալով, թէ ո՞ր զոհերուն համար էր այս մատղաշ տղոց յարգանքի պահը:

Չէ՞ որ արդէն 100-ամեակի սեմին ենք,

Ջարդէն վերապրողի, գաղթական կամ որբուկ ըլլալու ծանր փոշին շատոնց թօթափած էինք... պէ՛տք էր թօթափած ըլլայինք:

Կը սթափիմ՝ ի լուր հանդէսին մանրամասնութեան, ներկայացուած յայտագրին որակին, հիանալով, հպարտանալով կը գոչեմ ի լուր աշխարհին...

–        Ցեխն ալ կ՛ըսեմ,– զայն – ՀԱՅՈՒ ՀՈԳԻՆ – աղտոտել չի կրնար,

–        Եւ... Կը համբուրեմ իւրաքանչիւրիդ, Հայու յոգնած, բայց կորովի, այդ սո՜ւրբ հոգին, մեր սիրելի ու թանկագին Կրթասիրացականներ:

Վստահ եմ, որ Այնթապէն Հալէպ հաստատուած Կրթասիրացի հիմնադիրներուն հոգի՛ն ալ կը հրճուի ձեզմով, եւ մեր բոլոր նախնիներուն ոգին կը շարունակէ յաւէտ ապրիլ ձեզմո՛վ:

 

Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան - Նիւ Եորք, 16 Յուլիս, 2014

2023 January 24,_ knee replacement surgery Zarmine_ 2024 Januar 29

 Ծունկիս Գործողութեան Երկրորդ Ամսեդարձը

January 24, 2023 * * * March 24, 2023

 

Մի զարմանաք, այո՛, ամսեդարձի մասին պիտի պատմեմ։ Տարիներով  գուցէ նաեւ մինչեւ հասուն տարիքս չեմ յիշեր որ իմ ծննդեան տարեդարձը տօնած ըլլամ կամ տօնուի մեր տունէն ներս։ Ամուսնութեան տարեդա՞րձ, այո՛, եւ ամուսինս ալ աւանդութիւն մը սկսած էր,  ամէն տարի մեր ամուսնութեան օղակ մատանիները պահել եւ նոր զոյգ մը գնել՝  որ տեւեց մինչեւ մեր տասնամեակը։

Միացեալ Նահանգներ հաստատուելէն ամիսներ ետք տարեդարձ տօնելը աւելի յաճախակի եղաւ։ Հաւանաբար կարօտ կամ առիթ էր հարազատները հաւաքելու եւ միասնաբար մի քանի ժամ զիրար վայելելու, նկարուիլ, նկարներու կրկնօրինակներ տպել տալ եւ հեռաւոր հարազատներու ղրկել ըսելու որ  «լաւ ենք, հանգիստ ենք․․ տեսէ՛ք ինչ լաւ պահեր կ՛անցընենք այստեղի հարազատներով»։

Այս երկրին մէջ փոքր տղուս 4-րդ տարեդարձն էր որ առաջին անգամ տօանակատարութեան վերաշուեցաւ, ազգական, բարեկամներու մեծ խումբով մը շրջապատուած։

Տարուէ տարի տարեդարձներուն աւելցաւ ԱՄՍԵԴԱՐՁԵՐԸ ․․․ թոռնիկներուս ծունդէն ետք, առաջին շաբաթ, երկրորդ շաբաթ․․․ եւլն․․ ամսեդարձերու շարանէ մը ետք վերջ ի վերջոյ հասնելու տարեդարձներու շարքին։

            Իսկ ես այսօր կեանքիս կարեւոր մէկ փորձառութեան ամսեդարձն է որ կ՛ուզեմ նշել ձեզի հետ։ Ով որ յօդացաւէ կը տառապի շատ լաւ կը հասկնայ թէ ինչո՞ւ կը փափաքիմ նշել այս ամսեդարձը։  Ինչո՞ւ ոչ, այո՛, ամսեդարձն է որ կ՛ուզեմ նշել.  

            Այսօր՝ Մարտ 24, 2023 –ն է։ Տօնել կամ յիշատակել երկրորդ ամսեդարձը այնպիսի լուրջ գործողութեան մը որ ես փորձառութիւնը ապրեցայ։ Այսինքն՝ բնական ծունկիս փոխարինող մը (վստահ չեմ տեղադրուած մետաղին տեսակին անունը) տեղադրելու վիրահատութիւնն էր որ տեղի ունեցաւ Երքշաբթի՝ Յունուար 24, 2023-ին։

Առաջին տասը օրը աննկարագրելիօրէն տառապագին, ցաւագին եւ միաժամանակ երեւի օրուան մեծ մասը կիսաթմրած վիճակի մէջ էի։ Աւելին՝ կարծես աջ սրունքիս տեղ հսկայ ժայռ մը տեղադրուած էր, որ բնաւ իմ կամքիս չէր կրնար հնազանդիլ։ Օգնականի մը պէտք ունէի որ զայն ոտքիս մատներուս կողմէն զգուշօրէն բռնած վեր բարձրացնէր ու տեղադրէր որպէսզի կարենայի քիչ մը հանգստանալ, կամ՝ բնական պէտքերուս համար լուացարան կարենայի երթալ, եւ կամ՝ ուր որ կարելի է տեղադրել քիչ մը «հանգիստ» զգալու համար․․․

            Յօդացաւի պատճառաւ տարիներ շարունակ ցաւէն ուղղակի տառապած եմ։  Մօրենական մեծ մօրմէս յօդացաւով հարստացած եմ  ․․․ ժառանգականօրէն ․․․

Այո՛, մօրենական մօրմէս հասած էր նաեւ ինծի։ Պատանի օրերէս կը յիշեմ թէ ինչպէս մեծ մայրս սիսեռ կապելով ծակ մը կը բանար ճիշդ ծունկին ներսի կողմէն եւ ամէն առաւօտ կը մաքրէր դեղնաւուն արիւնախառն բամպակները որ ծունկէն արտահոսող ցաւը մեղմացնող թարախ մը տեւական կ՛արտադրէր։ Տնային բուժումի ձեւ մըն էր երեւի, որուն գաղտնիքը եւ կամ օգտակարութիւնը մինչեւ հիմա չեմ կրցած հասկնալ։  Մեծ մայրս մահացաւ ինծի համար գաղտնիքը առանց լուծուելու։

Մայրս չէր տառապեր յօդացաւէ եւ կ՛արգիլէր ինծի նման միջոցներու դիմել, ոչ ալ արտօնութիւն կու տար «դանակի տակ պառկելու», այսինքն՝ թմրեցուցիչ առնելով գործողութեան ենթարկուելու բացարձակ հակառակ էր։

Տարուէ տարի ուժս տուած էի շուկան գտնուող, յօդացաւի օգնող նորատեսակ դեղահատերու եւ քսուքներու։ Անպակաս են անոնք, եւ մանաւանդ տարուէ տարի «նոր եւ բարելաւուած» (new & improved) խոստմնալից արտադրութիւններով կ՛ողողեն շուկան։ Բազմազան անուններու հոտաւէտ կամ առանց հոտի քսուքներու ծանօթացած են խեղճ ծունկերս եւ ես, ցաւը «մեղմելու» եւ մխիթարուելու համար հետեւած եմ շարք մը «փորձառուներու» ցուցմունքներուն, բայց՝ ի զուր։

Առաջին անգամ «դանակի տակ պառկիլս» տասնամեակներ առաջ, կուրաղիքի գործողութեան համար էր, հալէպեան պայմաններով։ Բաւական երիտասարդ էի եւ երկրորդ որդիս հազիւ երկու տարեկան։ Ցաւէն աւելի իմ տկար վիճակէս տղուս մտահոգութիւնը զիս կը զարմացնէր։ Մի քանի օր հիւանդանոց մնալէ ետք տուն վերադարձիս տակաւին թմրած պահեր կ՛ունենայի։ Երբ կոպերս գոց թմրած վիճակով երկնցած ըլլայի «սոֆային» վրայ չէր ուզեր զիս այդպէս տեսնել։  Իր խաղը կիսատ ձգելով մօտս կու գար, մինչ ես կը կարծէի թէ խաղով տարուած է, կամացուկ մը թեւիս կը զարնէր եւ փոքրիկ մատիկներով կոպս վեր բարձրացնելով կ՛ըսէր-

-         Մամա՛,  չեմ ուզեր որ աչքերդ գոց պառկիս հոս, աչքերդ բա՛ց պառկիր, ինծի

նայիր ․․․

* * * * * *

Տասնամեակներ անցած են այդ օրուընէ ։ Ծունկիս ցաւը անտանելի դարձած էր։ Չէի կրնար առանց երկու ձեռքով աստիճաններուն երկու կողմի բազրիքները բռնելու վեր բարձրանալ։ Վերջ ի վերջոյ համոզուեցայ որ ա՛լ ճար չկայ։  Շողանկար, Էմ-Ար-Այ- MRI, վիրահատող բժիշկին հետ եկան վճիռ արձակելու եւ հաստատելու թէ ալ բառացիօրէն «ոսկորը ոսկորին կը քսուի» եւ բացայայտ էր թէ պէ՛տք էր «դանակի տակ պառկէի»․․․

            Եւ․․․ պառկեցայ․․. Երեքշաբթի՝ Յունուար 24, 2023-ին, 24 ժամ հիւանդանոց մնալու համաձայնութեամբ «հիւանդ» մնացի։

            Ամէնէն հաճելի օրն էր, կեանքիս մէջ առաջին անգամ ըլլալով- այդ քսանչորս ժամն էր կրնամ ըսել ․․․ զգայազիրկ քնանալս եւ աշխարհէն լրիւ անջատուած ըլլալս էր - կարծես ոչ մէկ բան ուղեղիս բջիջներուն մէջ մնացած էր որ կարենար քունս խանգարել․․․

-         Ո՞ւր գացին ուղեղիս մէջէն․․․ Հայաստան, Արցախ, անհամար որդեկորոյս

մայրեր, թշնամիին ճիրաններուն տակ չարչարուող գերիներ, սիրելի հարազատներ։

            Ո՞ւր գացին մեր լուսաւոր ապագայի համար ծնած, մամայի կաթին հոտը իրենց շրթներուն, փայլուն դէմքերը սփրուելու չափ չմրոտած դեռատի հերոս նահատակները։ Երիտասարդներու ամբողջ բանակ մըն էին անոնք որ պիտի դառնային մեր փայլուն եւ խոստմնալից ապագայի ջահակիրները, հայրերն ու սիրող ամուսինները մեր նորակազմ ընտանիքներուն։ Հապա մնացեա՞լ մտմտուքներս․․․ հայերէն լեզու, աշակերտներս, թոռնիկներս, հայերէնախօսութիւն ․․․ բոլորը մէկ ծրարուած անհետացեր էին․․․ կարծես գոյութիւն չունէին, ինծի հետ չէին ապրեր, եւ հիմա ․․․ հազիւ քսանչորս ժամ ետք՝ բոլորը վերադարձած էին խճողելու ուղեղս։

Կէս արթուն կէս թմրած վիճակիս մէջ բոլորն ալ կը տողանցէին յաջորդաբար․․

Մէկը միւսին ետեւէ հիւանդապահներ կու գային կ՛երթային «աչք մը» կը նետէին վրաս, հեռուէն հեռու կարծես կը լսէի իրենց ձայնը -

–How do you feel? Are you in pain? Do you need anything?  Ի՞նչպէս կը զգաս, ցաւ ունի՞ս, բանի մը պէտք ունի՞ս․․․ պատասխանելու անզօր վիճակէս՝ կը շարունակուէր խոր քուն մը։

Յաջորդ առաւօտ նախաճաշէն ետք ուղեղէս հեռացած կարծածներս բոլորը մէկիկ-մէկիկ վերադարձան, վերստին խճողելու ուղեղս։

Մինչեւ տուն երթալու պահս հիւանդասենեակիս մէջ անունիս «տարբեր» ըլլալը, մականունիս երկար ըլլալը նիւթ կը դառնար թէ ինչ «անուշ անուն է» կ՛ըսէին քաղաքավարօրէն, հասկնալու համար թէ ինչ ազգ եմ։

Եւ․․․ բնականաբար ․․․ լեզուի եւ պատմութեան դասընթացք մըն էր որ կը սկսէր։ Երեք վանկանի է առաջին անունս- կը բացատրէի իրենց։ Գիտէ՞ք Արմինիա – Armenia՞- այդ անունին առջեւ «զ» մը աւելցուցէք․․․ կ՛ըլլայ՝ Զար-մի-նէ ․․․ իսկ մականունիս համար պէտք էր որ սկսէի 1915-էն։ Մեծ հօրս ոտաբոբիկ եւ ոջիլներով լեցուած խլեակ դարձած մարմինը Հալէպ հասնելէն մինչեւ մեր մականունին փոխուելուն պատճառը, շարունակուելով հասնելու յաղթական վերջաբանի մը ․․․  որ մեր վերապրողի ջանքերը, կեանքի դժուարութիւնները յաղթահարելու եւ ամենուրեք վերապրելու կամքը շեշտելու դասով մը- ի վերջոյ․․․ քաղաքավար ու համբերատար հիւանդապահը զղջալ տալու չափ իր անմեղ հարցումին․․․ հաւանաբար իմ կիսաթմրած վիճակէս ներողամիտ՝ զառանցանքի մը վերագրելով բոլոր պատմածներս․․․

Հիւանդանոցէն տուն ղրկուելէն առաջ սայլակով զիս տարին «մարզանքի» սենեակը։ Մինչ այդ կը կարծէի որ միայն ես եմ այդ ծանր վիրահատութիւնը տանողր։ Մարզանքի սենեակին մէջ ինձմէ առաջ արդէն շարուած էին ութը այլ սայլակներ, բոլորն ալ ինծի պէս վիրահատուածներն էին հոն, ոմանք ծունկի, ուրիշներ կոնքի վիրահատութեան պատճառաւ։

Մէկ խօսքով՝ տարիքային տարբերութիւններով երկսեռ դասարան մըն էինք մեր նոր վիճակին ընտենալու եւ մեր առօրեային անհրաժեշտ շարժումները սորվելու՝ ինքնաշարժ մտնել-ելլել, աթոռին նստիլ-ելլել, աստիճան բարձրանալ եւ իջնել- ճիշդ ձեւով կատարելու համար։

Վերջապէս հոգատար ամուսնիս եւ մանրամասնութիւններ հետապնդող բժիշկ տղուս ուշադիր վերաբերմունքին ենթակայի անբացատրելի վայելքով մը հանգիստ տուն հասայ հիւանդանոցէն։ Երակէս ներարկուող ցաւազրկող դեղերու ազդեցութեան տակ այդքան ալ դժուար չեղաւ հիւանդանոցէն տուն հասնիլս։

Սակայն, առաջին տասը օրերուն մանաւանդ,  կրնամ ըսել որ իսկապէս շատ դժուար էր աջ սրունքիս տասնապատիկ ծանրութեան զուգընթաց ցաւին հաշտուիլը։ Պէտք էր որ հաշտուէի նոր կացութեանս։ Ամէնէն աննշան ու մանրուք կարծուած տնային աշխատանքներ ընելու անկարողութեան մատնուիլը ինծի պէս յարատեւ վազքի մէջ եղող մէկու մը համար տանջալից էր։ Բարեբախտաբար 24 ժամնոց հիւանդապահի պաշտօն առած ամուսինս քովս էր ամէն մէկ շարժումիս հոգատարութեամբ հետեւելու եւ օգնելու։

Շաբաթ մը այցելու հիւանդապահուհիով ալ ցուցմունքներ ստանալէս ետք  բաւական ընտելացայ կացութեանս։ Առաջին տասը օրէն ետք անհրաժեշտ էր որ  շաբաթը երեք անգամ յատուկ մարզանքներու համար մարզանքի կեդրոն երթայի։

Ահա հոս էր որ քիչ մը մխիթարուեցայ, գանգատելու տեղ չէր,  որովհետեւ ինծի պէս քանիներ կային այնտեղ, որոնք տարբեր դժուարութիւններով հոն էին։ Թեւի, դաստակի, վիզի, կոնքի գործողութիւն անցուցած կամ արկածի մը հետեւանքով դժուարութիւններ ունեցողներ՝ իւրաքանչիւրը իր ցաւին յատուկ մասնագէտի մը խնամքին յանձնուած՝ հարկ եղած շարժումներն ու մարզանքները կատարելու։

Շաբաթը երեք անգամ մէկական ժամ ինքզինքս յանձնեցի հոգատարութեանը երիտասարդուհիի մը որ յաւուր պատշաճի խնամքով մարզանքներ կատարելու ցուցմունքներ տալով կը ստիպէր, որ հետեւիմ իր թելադրութեան, որպէսզի  ծունկիս շուրջի մկանները իրենց առանձգականութիւնը վերագտնեն։

Մի քանի շաբթուայ մարզանքներէն ետք, արգիլեց որ այլեւս սայլակ գործածեմ։ Միայն գաւազանով սկսայ քալել իր հսկողութեան տակ ամէն անգամ 10 վայրկեան, յետոյ տասը վայրկեան ալ հեծանիւի վրայ նստելով եւ այլ մարզանքներով շարունակելու ծունկերուս շարժումը։ Իսկ մէկ ժամուայ աւարտին ծունկիս սառոյց կապելով 10 վայրկեան հանգստանալէ ետք տուն մեկնելու արտօնութիւն կը ստանայի։

Կեանքիս անցնող տասնամեակները շարժանկարային արագութեամբ տողանցեցին յիշողութեանս պաստառէն։ Ե՞րբ այսքան ժամանակ կրցած էի տրամադրել ես ինծի, մարմնիս այս կամ այն անկիւնին ցաւը մտիկ ընելու, ճար ու դարման որոնելու կամ հարկ եղած մարզանքները օրը օրին կատարելու։

Հիմա անցնող տարիներու կեանքիս ստիպողական առօրեայէն շատ հեռու եմ, մարմինս սկսած է գանգատիլ ու խօսիլ ինծի հետ, իր արդար բաժին հոգատարութիւնը պահանջելու։

Տայ Աստուած որ ասկէ աւելի պահանջկոտ չդառնայ։

  Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան, Մարտ  24, 2023, Փենսիլվանեա

Alexander Saroukhan, 125th Anniversary,Ալեքսանդր Սարուխանի 125 –ամեակին համար ամփոփեց- Zarmine K.Boghosian

 

ՍՓԻՒՌՔՒ ՀԱՅԵԼԻՆ՝

ՍԱՐՈՒԽԱՆԵԱՆ ԵՐԳԻԾԱՆԿԱՐՆԵՐՈՒ ԸՆԴՄԷՋԷՆ

Վարպետին 125-ամեակին առթիւ

1898-1977

 

 

«Շնորհաւորելի է ՍՓԻՒՌՔԸ որ Ալեքսանտր Սարուխան մը ունի իր մէջ»։

Միքայէլ Կիւրճեան

 

            2023-ին ողջերթ մաղթելէ առաջ կ՛անդրադառնամ թէ այս տարի ծննդեան 125-ամեակը բոլորուեցաւ հայ թէ համայն աշխարհի արուետի աշխարհին իր անմոռանալի ու պատուաբեր ներդրումը կատարած այս մեծ ծաղրանկարիչին։ Ան ոչ միայն պարծանքն է իր երակներուն մէջ վազող հայու ինքնութեան, այլեւ՝ իր ստացած համաշխարհային ճանաչումով Եգիպտոսէն մինչեւ եւրոպական երկիրները հայուն անունը պանծացնող արուեստագէտն է։  

Այո՛, ո՞վ է Սարուխանը․․․

Ի զուր չէ որ 1957-ին Իտալական «ՍԹԻՒՏԻՕ» պարբերաթերթը զինք դասած էր 20-րդ դարու 100 լաւագոյն արուեստագէտներու շարքին ։

Ալեքսանդր Սարուխան անունին ծանօթացած եմ երբ տակաւին Հալէպի դպրոցական սեղաններուն վրայ էինք։ Հալէպի աշակերտական օրերուս, վաթսունականներու սկիզբը երբ յաճախակի կառավարութիւն կը փոխուէր ուրիշ երկիրներու «մեծերու- Քենետի-1963- եւլն» սպաննութեան պատճառով դպրոցը կը փակուէր եւ տուն կը ղրկուէինք, դասերէն ազատուած ըլլալու ուրախութեան չափ ալ կը մտահոգուէինք մեր գալիքով․․․ ապագայով։

Այդ օրերու անմոռանալի յիշատակներէն մին է նաեւ հայրենի թէ արտասահմանեան ակնառու անձնաւորութիւններու այցը մեր դպրոցէն ներս։

Անշուշտ, երեւելի անձնաւորութիւններու այցը որքան որ ալ մեր մտահորիզոնը ընդլայնող այցեր էին, նոյնքան նաեւ ուրախառիթ պատճառներ էին աշակերտներուս համար կարգ մը դասապահերը կրճատելու։

Անոնց շարքին էր Եգիպտոսէն ժամանած Ալեքսանդր Սարուխանի տուած այցը մեր վարժարանին։ 

Այսօր չեմ կրնար յիշել վեց տասնամեակ առաջ նշանաւոր հիւրի մը ներկայութեան մանրամասնութիւնները։ Սակայն, գիտեմ մէկ բան պարզ է այդ օրուընէ, որ իր անունը դրոշմուած է մէջս- առանց «եան» ի նշանաւոր հայ մը։

Գուցէ գրչանուն մը․․․ Երուխան-թէ՞ Սարուխան․․․

Ան ոչ միայն մեր աշակերտական յիշողութեան մէջ անուն արձանագրեց այլ նաեւ՝ մեր վարժարանի յուշամատեանին արձանագրած իր քաջալերական մի քանի տողով մնաց մեր վարժարանի պատմութեան մէկ մասը։  Հայ դպրոցի գոյութիւնը ծափահարող եւ իր ուրախութիւնը գրաւոր բանաձեւող երգիծանկարիչ թէ ծաղրանկարիչ Սարուխանը ամենայն լրջութեամբ կ՛արձանագրէր իր գոհունակութիւնը թէ մեր վարժարանէն ներս «ապագայ սերունդը կը գտնուի գիտակից եւ  ազգային նուիրականութեանց նախանձախնդիր, կարող ձեռքերու մէջ․․․»։  

Այս օրերուն աւելի եւս կ՛իմաստաւորուի այդ խօսքը երբ հայրենիքէն թէ Սփիւռքի ամէն մէկ անկիւնէն մէն մի դպրոցի փակման, հող կորսնցնելու ցաւով «ախ ու վախ»-ի մէջ ենք հիմնովի՛ն։

Մանաւանդ՝ փնտռտուքի մէջ է մեր ազգը Դիոգինէսի լապտերով գտնելու «ազգային նուիրականութեանց նախանձախնդիր, կարող ձեռքեր» գտնելու եւ ապաւինելու համար։

 Այդ օրերուն Հալէպահայութիւնը հանդիսատեսը եղաւ նաեւ Վահէ Սամուէլեանին բեմադրութեամբ «Աշակերտական Թատրոն»-ին հրամցուցած Սարուխանին հեղինակած «Մենք Հայերէն Չենք Գիտեր» կատակերգութեան-29 Մարտ 1969-ին, հեղինակին իսկ ներկայութեան, եւ իր անձնական գնահատանքին։

Ապա զինք եւ իր անունը սկսանք տեսնել յաջորդաբար մէկ այլ մեծութեան՝ Երուանդ Օտեանի «Ընկեր Փանջունի» (1938) հատորին նկարազարդումներու շարանը։ Ինչպէ՞ս չյիշել նաեւ Յակոբ Պարոնեանի «Մեծապատիւ Մուրացկաններ»ուն նկարազարդումները։

Սարուխան կը յիշուի նաեւ որպէս պայծառ բանախօս, իր առինքնող պերճախօսութեամբ եւ պատկերաւոր խօսքին հմայքովը։ Իրեն կը վերագրուի նաեւ կնքահայրութիւնը Հալէպի մէջ 1954-ին հիմնադրուած կեդրոնին «ՍԱՐԵԱՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱ» անուանակոչութիւնը։

Արտասահմանեան կեանքին եւ ազգապահպանման իր երկարամեայ փորձառութիւնը կրցած է ամփոփել քանի մը հատորներու մէջ։ 1963-ին լոյս կը տեսնէ իր «Մենք Հայերէն Չենք Գիտեր» թատրերգութիւնը օրին Հայաստանի մէջ ֆիլմի վերածուելով կը կրկնուի բազմաթիւ անգամներ։  Սարուխան հեղինակ է նաեւ «Վասն Ոթնուկէսից Մեղայ Մերոց», «Այրէ Ինչ Որ Պաշտեցիր» հատորներուն։

Յետոյ հասաւ «Տե՛ս Խօսքերդ» պատկերազարդ գիրքը, որ կ՛ընդգըրկէր մեր ասացուածքներուն եւ արտայայտութիւններուն զուարճալի, միաժամանակ զգաստութեան հրաւիրող պատկերաւոր շարանը։   

Երբ այս օրերուն մեր սրտերը կ՛արիւնին մեր կորուսեալ հողերուն մասին մտածելով եւ մեր հազարաւոր երիտասարդներուն երակներէն թափած արիւնլուայ հողերուն մասին սգահանդէսներ կազմակեպելով, կարդացէք անպայման Յակոբ Տիւնեայեանի խմբագրութեամբ լոյս տեսնող ԱՂԹԱՄԱՐԻ մէջ երեւցած Սարուխանի գրիչով՝

        «ՀԱՅԸ ԴԻՒԱՆԱԳԷՏ ՉԷ- Ո՞Ր ԱԶԳՆ Է ԴԻՒԱՆԱԳԷՏ» Յօդուածը (Աղթամար- թիւ 1, Չորեքշաբթի 25 Յնվ․ 2023)։

«Ի՞նչ է սա ՛Դիւանագիտութիւն՛ ըսուած բանը, զոր ունին ուրիշներ եւ մենք չունինք» - հարց կու տայ Սարուխան եւ ապա սփոփարար պատասխանը ի՛նք կու տայ մեզի։ Մէկ առ մէկ ան կը թուէ բոլոր այն պատմական անուններն ու Ժամանակաշրջանները երբ հզօր պետութիւններ աշխարհին տիրանալու ծաւալապաշտ ախորժակով իրենց սահմանները կ՛ընդլայնէին արեւելքէն արեւմուտք, հիւսիսէն հարաւ։

Սարուխան յաջորդաբար կը թուէ Դիւանագիտութեամբ  կերտուած բոլոր կայսրութիւնները՝ սկսելով ուրարտական, հին յունական, հռոմէական, բիւզանդական կայսրութիւններէն հասնելու համար՝ աշխարհածաւալ ֆրանսական, աւստրօ –հունգարական գերմանական, օսմանեան եւ բրիտանական կայսրութիւններուն, որոնց շատերուն սահմաններէն ներս «արեւը մայր չէր մտներ»։

Այդ բոլորին վերելքներուն յաջորդող, այսօրուայ իրենց վիճակուած ճակատագիրը ո՞ւր հասցուցած է զիրենք։ Ամենազօր դարաշրջան մը կերտելէ ետք ո՞ւր հասցուցած է զիրենք այսպէս կոչուած «Դիւանագիտութիւնը»։

Այս օրերուն, մեր ազգին սպառնացող տագնապալի օրերուն մխիթարանք մը չէ այս թուարկումը մեր կոտտացող հոգիներուն պալասան մը ցնցուղելու, այլ՝ համբերութեամբ մեր նոր սերունդին դաստիարակելու հին սխալներէն նոր ճամբաներ որոնելու։

Վերադառնալով Սարուխանին եւ կեդրոնանալու համար երգիծական աշխարհին մէջ բացառիկ երեւոյթ համարուող Սարուխանեան ներկայութեան եւ իր գործերու հսկայ ժառանգին – աւելի քան 40 հազար գծագրութիւններու- դասաւորման համար հետեւեալ ամփոփումով կը փորձեմ ներկայացնել-

Ա- Կենսագրական գիծեր

Բ- Եգիպտահայ մամուլէն ներս իր դիրքը

Գ- Ոչ հայ մամուլէն ներս իր համբաւը

Դ- Հայ կեանքէն ներս իր ներդրումը

 

Ա- Կենսագրական գիծեր-Ալեքսանտր Յակոբի Սարուխան

Ծնած է Արտանուջ կամ Արտանոյշ –Արեւմտեան Հայաստան, 1 Հոկտ․ 1898-ին, իր երեւակայութեան հետ այս արուեստագէտին ստեղծագործ գրիչը դադրած է ստեղծագործելէ երբ  ան իր երկրային կեանքը կնքեց Յունուար 1, 1977-ին, Գահիրէ-Եգիպտոսի մէջ, աշխարհին ժառանգ ձգելով իր հազարաւոր երգիծանկարներու անկորնչելի հարստութիւնը։

          1909-ին ընտանիքով Պաթումէն կը տեղափոխուին Պոլիս-Թուրքիա։

1922-ին զինք կը գտնենք Վիեննա-Աւստրիոյ արուեստի վարժարանէն ներս, որուն չորս տարուայ ծրագիրը ԵՐԿՈՒ տարուայ մէջ ամբողջացնելէ ետք վերջնականապէս կը հաստատուի Գահիրէ 1924-ին։

1925-1926 ին կը հրատարակէ երգիծական «ԵԳԻՊՏԱ»-ՀԱՅՈՑ  «ՍԻՆԵՄԱՆ» ՏԵՍ՝ նկար էջ 53․

            Կ՛արժէ տեսնել եւ թերթատելով խորհրդածել ամէն մէկ էջին վրայ, մանաւանդ՝ կ՛արժէ օրինակ մը ունենալ սքանչելի եւ բացառիկ խնամքով պատրաստուած այս հատորէն։  

            2017-ին լոյս տեսած գեղատիպ, գունաւոր այս հատորին Հայերէն բաժնի հեղինակն է սփիւռքահայ մտաւորական, Պոսթոնի «Պայքրին» երկարամեայ խմբագիրը՝ Գրիգոր Քէօսէեան, Դոկտ․ Վաչէ Ղազարեանի Անգլերէն թարգմանութեամբ, Զօհրապ-Տօլօրէս Լիպմըն Հիմնադրամի առատաձեռն շնորհագումարով։

            Հատորին կողքի նկարը ինքնին հարազատ արտացոլումն է Սարուխանին երեւոյթները հարազատօրէն տեսնելով դիպուկ եւ ինքնուրոյն ձեւով բնութագրելու, ցաւալիին ու ծիծաղելիին զուգորդուած պատկերացումովը։

            Ահաւասիկ հրաշալի պատկեր մը մեր կեանքէն՝ որ բնա՛ւ չէ հինցած։ Երբ ժողովուրդը ներկայացնող հաստաբուն ծառը կտրուած է ու կ՛արիւնի, մենք երկու հատուածներով իրարու կռնակ դարձուցած մեզի յատուկ ողբը կու լանք։  

Մէկ թեւը ժողովուրդին՝ ամէն բան սեւ ու մութ տեսնող, յոռետեսութեամբ լեցուած խումբի ներկայացուցիչ մամուլն է, միւսն ալ ամէն ինչ պայծառ ու շէնշող տեսնող չափազանցուած լաւատեսութեամբ լեցուած ինքզինք խաբող մամուլին ներկայացուցիչը։

            100 եւ աւելի տարի ետք նոյն հոգեբանութիւնը կը շարունակուի բազմապատկուող հակոտնեայ հակումներովը խմբաւորուող անհամար հայ կուսակցակցութիւններու։

Այս նկարով կը տեսնենք թէ ինչպէս ժամանակի ծանր ոտքի հարուածը Խորհրդային Միութեան հաւասարապէս կը հարուածէ թէ՛ մէկին եւ թէ միւսին։ Իսկ կուսակցութիւնները մագնիսական դաշտի վրայ են յամառօրէն ետ կը կանգնին եւ ընկրկելու բացարձակ միտք չունին։

Իսկ  մենք․․․ ազգովին տակաւին խարխափումի մէջ ենք եւ չենք կրցած տեսնել տալ մենք մեզի իրական քաղաքական աշխարհը։

Համայնակուլ Համայնավարութեան  համայնացնող ճիգերը ի զուր են -  վայրենին մնաց վայրենի իր անասնային ախորժակը գոհացնող ջարդերով, մշակութասէրը մնաց մշակոյթի փարող, երազող եւ ինքնագոհ երկիր։

            Աշխարհը գլխապտոյտի մէջ դնող համաշխարհային պատերազմներու ժամանակաշրջանին մեր հարիւր հազարաւոր զոհերուն շարունակութիւնը եղաւ 1915-ի ցեղասպանութիւնն ու Ստալին-Բերիայի «ժողովուրդի թշնամի» պիտակող սպաննութիւները մեր աւագանիին։

Որուն աւելցան նաեւ «Նոր Թուրքիա, Նոր Քաղաքականութեան» անուն շեփորելով նոր ճնշումներու տակ շնչահեղձ դարձող փոքրամասնութիւններն ու անոնց կարգին նաեւ Հայ ժողովուրդը։

Թիւ 38 ծաղրանկարը դար մը առաջուընէ արդէն մեզի կը հասկցնէ թէ յոյս չկապենք մեզ եւ մեր ազգային շահերը անտեսող «Ազգերու դաշնակցութիւնը»․․․ երբ Սարուխան կը կը ներկայացնէ այս պատկերը․․․ Ազգերու Դաշնակցութեան Փոխատուութիւնը Հայաստանին- «Ա՜խ, մինինիկս քեզի ղուրպան, գնա՜ թռի՜ր, ահա քեզի երկու պալոններ, աղուոր չօճուխս․․․։»

Իսկ ինչ կը վերաբերի թուրքիոյ եւ խորհրդային միութեան մեր ժողովուրդին հետ առնչուող հարցերուն հանդէպ բռնած դիրքին, տեսէք թէ այս պատկերները որքան դիպուկ են Սարուխանի գրիչով մեզի հասկցնելու թէ ով է իւրաքանչիւրը անոնցմէ, եւ թէ մեր ազգին շահերը ինչպէս ոտնակոխուած են կամ մեզ իրար դէմ կը լարեն։

Գ- Եգիպտահայ Մամուլէն ներս Սարուխանին դիրքը-

Սարուխան մեծ յարգանք կը վայելէր եգիպտական մամուլէն ներս։ Իր դիպուկ բնութագրումները առօրեայի եւ ժամանակի քաղաքական հարցերու շուրջ հաւասարապէս կը հիացնէր արաբական մամուլի պատասխանատուներն ու ընթերցողները։

«ՎԵՐՋԻՆ ԺԱՄ» թերթին դրօշակը բարձր պահող այս նկարը որքան խօսուն է եգիպտական մամուլէն ներս իր ունեցած անփոխարինելի ներդրումով․․․

Ահաւասիկ մէկ այլ բացառիկ պատկերացումը ամբողջ երկրագունդին գլխապտոյտ պատճառող հոգեվիճակ ստեղծող երկրորդ համաշխարհային պատերազմին  նուիրուած երգիծանկարներու հաւաքածոյէն-(Cette Guerre, 1945)  ․․․ Սարուխանեան պատկերացումովը։

Քաղաքական հասուն դիտարկումով կարելի է երկար խորհրդածել Սարուխանեան ախտաճանաչումով ըսուած հետեւեալ խօսքին վրայ․․․

- «Մենք գիտենք որ Քիւրտը ապագայ ունի, եւ թերեւս մերինէն աւելի, ոչ թէ որովհետեւ իր ետին Անգլիան կայ, այլ որովհետեւ այսպէս ասած ան տգէտ է, իսկ հայուն ետին կը կանգնի իր Ե՛ՍԸ, ՄԵԾԱՄՏՈՒԹԻՒ՛ՆԸ»։

Իսկ ինչ կը վերաբերի ժամանակի եգիպտա-ֆրանսական բարեկամութեա՞ն Սարուխանին հեգնանքը նուրբ է եւ սուր–1976-ին թերթերուն մէջ երեւցող այս ծաղրանկարը շատ բան կ՛ըսէ ․․․ երբ նոյն ծառին արմատները ողողող, առատօրէն թափուող ջուրին հետ իսկական քաղաքական պատկերը կը բացայայտէ – կարելի չափով շուտ «ծառէն օգտուելու» դիւանագիտական շահերու ախորժակը․․․ «Այս ծառին պէտք է լաւ հոգ տանինք որ կարենանք պտուղը վայելել․․»

 

 

 

 

 

Հայ կեանքէն ներս իր ներդրումը կը բացայայտուի զանազան երեւոյթներ լուսարձակի տակ առնելով։ 

Հայկական աւանդութիւններուն գիտակից դիպուկ նկար է Մեծ Պահքի ապաշխարութեան եօթը շաբթուայ շրջանին եօթը փետուրներու – եօթը «մեղքերուն վերացումը» «Մօրմօրօզ» - «Ակլատիզի» նկարով- հեռու վանելու հեեւեալ մեղքերը- «Կին զեխութիւն- գինարբուք, որկրամոլութիւն, թուալէթ-շպարում, անհաւատութիւն, թղթախաղ, պարահանդէս․․․»  -

            Իսկ հոս ահաւասիկ Հայ Կուսակցութիւններ իրար ինկած հաշուեյարդար կը պահանջեն իրարմէ «ԱՆՁԵՌՆՄԽԵԼԻ» ազգային գանձանակին մէջ ժողովուրդէն հաւաքուած գումարի մը մասին․․․ մին կըսէ՝ «ՀԲԸՄ-ը մէջտեղ պէտք է հանէ դրամները», իսկ միւսը կ՛ըսէ՝  «Ամերիկա հաւաքուած դրամներուդ հաշիւը տուր․․․» նկար 35

 

Բարերար Մելգոնեան եղբայրներուն եւ Կիպրոսի մէջ Մելգոնեան հաստատութեան հիմնադրութեան շուրջ ժառանգի տիրանալու վէճերն ու ագահութեան պատկերները․․․ երբ բարերարը սարսափած պահանջատէրերու համրանքի առատութենէն կը բացագանչէ ․․․ Մելգոնեան պարարտ տոպրակին շուրջ հաւաքուած մուկերու համրանքէն սարսափած-  «Եթէ ասանկ երթայ, մուկերը կրնան զիս ալ ուտել, միակ փրկութիւնը կատուին շուտով գալն է․․․»։ Նկար 39

Իսկ այս կթան կովին «Ամերիկացի Հայութեան» անտրտունջ վիճակը մեզի կը յիշեցնէ ՍՓԻՒՌՔ-ը, որ կթան կովի պէս կը կթուի տասնամեակներէ ի վեր։  Նկար 36

 

 

Այս օրերուն կրկին հրատապ հարց է «Հայ Գաղթականներ» տեղաւորելու եւ կերակրելու հարցը։

Ազգերու դաշնակցութիւնը ուզածիդ չափ թուղթ կու տայ ջուր տաքցնելու․․ իսկ մենք ազգովի՛ն գիտենք թէ «խօսքով փիլաւ չեփիր»․․․

Այո՛,  հայ գաղթականներու տեղաւորման հարցով այս փշաքաղող տեսարանը շատ ծանօթ է մեզի։

Տօքթ․ Նանսէնին բողոքին  որպէս պատասխան Ազգերու Դաշնակցութիւնը կ՛ըսէ-  «Ահա քեզի ուզածիդ չափ թուղթ փիլաւիդ ջուրը տաքցնելու․․․»  բայց օդային խօսքով եւ թուղթերու տրցակով փիլաւ կ՛եփի՞,  երբ ոչ բրինձ ոչ ալ իւղ տրամադրուած է։

Ժողովուրդ, սիրելի հայրենակիցներ, ըսէ՛ք,  ինչ փոխուած է այս օրերուն երբ 100 հազարէ աւելի մեր ազգակիցները պաշարման մէջ մնացին առանց սնունդի եւ առօրեայ անհրաժեշտութիւններու, որուն աւելցաւ ամէն ինչէ զրկուելով տեղահան ըլլալու պապենական տուն տեղ, պարտէզ ՀՈ՛Ղ կորսնցնեու ահաւորութիւնը․․․

Այո՛, «թուղթով, պարապ խօսքերով փիլաւ չի դրուիր սեղան․․․»

Սարուխանի երաւակայութեան արգասիքն են մեր կրկնուած  խօսքերուն եւ ասացուածքներուն պատկերաւոր ցուցադրութիւնը այս հատորին մէջ։

            Այս դարուն դժուար թէ կարենանք գտնել – գուցէ համրանքով են անոնք որ գիրքերու աշխարհին մէջ կը թաղուին կամ հաճոյքով գիրք կը կարդան։

Արուեստի, գրականութեան գիրքերու մէջ թաղուած ժողովուրդ ենք, առանց ինքնապաշպանութեան զէնքի։

Երանի՜ կարենանք ազգովի՛ն մաղելով կարենանք գտնել մեր իրա՛ւ բարեկամները։

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1977 Յունուար մէկին մեզմէ անվերադարձ հեռացաւ Ալեքսանդր Սարուխանը իր մահով Հայ ժողովուրդը, յատկապէս սփիւռքահայութիւնը, կորսնցուց իր ժամանակակից բացառիկ տաղանդով օժտուած անհատականութիւններէն մէկը, ամենաժողովրդականը։

Անմահն Ալեքսանդր Սարուխանի 125 –ամեակին համար ամփոփեց՝

Զարմինէ Գ․ Պօղոսեան

Սփրինկ Ֆիլտ – Փենսիլվանիա –

Դեկտեմբեր-2023