Հին ու Նոր- Ատենագրութենէն ՆԵ՞ՐՍ թէ՞՞՞ ԴՈՒՐՍ

 

ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ

ԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ՏԵՏՐԱԿԷՆ ՆԵ՞ՐՍ ԹԷ ԴՈՒՐՍ 

Վերջերս ուսանողներէս մէկուն համար փնտռտուքի մը պատճառով երբ հայկական համայնագիտարանէն Ակսէլ Բակունցի, Զապէլ Եսայեանի, Եղիշէ Չարենցի, Գուրգէն Մահարիի կենսագրականները աչքէ կ’անցընէի, տեսակ մը «նորից նոր» սարսուռ զգացի: Անոնց կեանքին վերջին շրջանին մասին, երեսունական թուականներուն Սիպերիա կամ բանտ մնալուն մասին ոչ մէկ ակնարկութիւն, խօսք, կամ գէթ ծածկագրային ինչ-որ մօտեցում կար: Մենք լսած էինք մեր ուսուցիչներէն, թէ համայնավարական տիրակալութեան շրջանին որպէս «ժողովուրդի թշնամի» բանտերու կամ Սիպերիոյ սառոյցներուն յանձնուած էր անոնց ճակատագիրը: Տասնամեակներ ետք, գալիք սերունդները ինչպէ՞ս պիտի գիտնային թէ տարբեր ծննդեան տարեթիւերով այս հանճարեղ մարդիկը ինչպէս այսքան երիտասարդ այս նոյն թուականին աշխարհէն մեկնած են, ինչէ՞ն մահացած էին: Քաղցկե՞ղն էր տանողը, թէ՞ սրտի տագնապը եւ կամ անկողնային բնական մահը: Օրինակ՝ Խաչատուր Աբովեանին նուիրուած Ակսէլ Բակունցի վէպը անաւարտ մնաց, կ’ըսէ համայնագիտարանը, բայց ինչո՞ւ չէ գրուած թէ ինչու չէ ամբողջացած: Ո՛չ մէկ բացատրութիւն կայ հոն: Չարենցին 1937-ին Կոմիտասին նուիրուած «Յաւերժական Կոմիտասը» լոյս կը տեսնէ 1964-ին, ինչո՞ւ: Բակունցին, Եսայեանին մահուան թուականի մը արձանագարութիւնը կայ եւ սակայն վայրը, ամիսը եւ օրը չէ յիշուած, ինչո՞ւ զանց առնուած է: Ի՞նչ էր անոնց մահուան պատճառը:

Օրին ի՜նչ սարսափ ապրած պէտք է ըլլան օրուան կենսագիրները կամ հեղինակները այդ էջերը համայնագիտարանի խմբագրութեան յանձնելէ առաջ եւ ի՜նչ խղճի խայթ` յանձնելէն ետք – հարց կու տամ ես ինծի:

Արդեօք մենք՝ այս օրերու ապրողներս, մեզմէ ետք եկողներուն համար ճի՞շդ ձեւով կ’արձանագրենք ամէն ինչ: Չէ՞ որ այսօրը շատ շուտ վաղը կ’ըլլայ: Այսօրուան ու վաղուան պատմութեան համար մե՛նք ենք պատասխանատուն գալիք սերունդին առջեւ:

Միութենական կեանքի մէջ, մանաւանդ՝ վարչութեան ատենադպիրները միշտ ալ «փափուկ եւ զգայուն» հարցերու դէմ-յանդիման կը գտնուին, երբ վարչութեան ատենապետին որոշումով այս կամ այն նիւթը քննարկուելէ ետք կամ առաջ – «այս նիւթին շուրջ թէեւ այսօր պէտք է որ խորհրդակցինք, սակայն ատենագրութենէն դուրս պէտք է մնան մանրամասնութիւնները» – կը յայտարարուի: Իսկ անգլերէնով՝ This is off the records նախադասութիւնը շատ ծանօթ է ժողովական կեանք ապրողներուն համար առաւել կամ նուազ չափով քիչ մը ամէն տեղ: Այս կամ այն անձին կամ մեծամեծին զգացումներուն չդպնալու համար շատ դիւրին է ընդունիլ եւ օրակարգէ դուրս դնել երբեմն շատ հրատապ, կարեւոր հարցեր: Մինչեւ իսկ տուեալ հաստատութեան կամ կազմակերպութեան համար ճակատագրական եղող հարցերը, որոնք կրնան ամբողջ ժողովի մը տեւողութեան իննսուն տոկոս ժամանակ խլած ըլլան, «խղճմտօրէն» քննարկելու համար եւ յետոյ ոչինչ յիշել այդ մասին ատենագրութեան մէջ: Մնացեալ տասը տոկոսը փառաւորապէս կ’արձանագրուի ու կը պահուի: Բայց որո՞ւն պէտք է այդ տասը տոկոսը: Մնացողներէն ովքե՞ր պիտի կրնան այդ ծածկագրերը իրականութեան մօտեցնող գուշակութիւններ ընել` հասկնալի նիւթի մը վերածելու: Կամ թէ որո՞ւն հոգն է արձանագրուածն ու չարձանագրուածը: Հոգ ընող մը պիտի ըլլա՞յ արդեօք:

Այս օրերու ENRON ընկերութեան փլուզումը արդեօ՞ք այդ – off the records – մօտեցումին պատճառով չէ:

Ո՞րն է կաշի փրկող “Off the records”ը եւ ո՞րն է խղճի ու պատմութեան դատաստանին համար “On the records” – պահելը:

Իսկապէս շատ դժուար է ժամանակի ատենադպիր ըլլալը, խիղճ ունենալը եւ գիտակցիլը թէ այսօրուան եւ երէկուան կաշիին վրայ զգացուածն է որ ժամանակակից լուրերուն արձանագրութեան հետ գալիք սերունդին պիտի հասնի, գուցէ նաեւ անոնց ճակատագիրը որոշէ:

Իսկ վա՞ղը`պարզապէս պատմութեան անցած էջ մը պիտի համարուի:

Off the records, please!!  Օֆ տհը րէքըրտս փլի՜զ:

Յունուար 2002, Պրուքլին, Ն. Ե.

Յ.Գ. Այո՛, այս մէկը երեք տարի առաջ գրած էի եւ չէի ղրկած որեւէ տեղ: Բայց կարծեմ այժմէական կարելի է նկատել:

«Մարմարա», 7 Փետրուար, 2005, Երկուշաբթի