Herand Markarian_"Yentayesen Pushruvads"- ԵՆԹԱԵՍԷՆ ՓՇՐՈՒԱԾ- Հատորին առթիւ - Զարմինէ Պօղոսեան

 ՏՈՔԹ. ՀՐԱՆԴ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆԻ «ԵՆԹԱԵՍԷՆ ՓՇՐՈՒԱԾ»

ՔԵՐԹՈՒԱԾՆԵՐՈՒ ՀԱՏՈՐԻՆ ՇՆՈՐՀԱՆԴԷՍԻՆ ԱՌԹԻՒ

(ՀԳՄ հրատ., 2004)

Հրանդ Մարգարեանը մեր Նիւ Եորք հաստատուելէն առաջ իսկ ծանօթ անուն մըն էր մեզի հա մար՝ որ պէս նիւեոր քաբ նակ թա տե րա սէր անձ նաւո րու[1]թիւն: Յա ջոր դող 26 տա րի նե րը ե կան հաս տա տե լու, ինչ որ հա կիրճ նկա րա[1]գրա կա նով մե զի հա սած էր մեր Հա լէպ գտնուած տա րի նե րուն՝ մեր ըն տա նե[1]կան – ք րոջս՝ Ա նիին, եւ եղ բօրս՝ Գէոր գին – նա մակ նե րէն: Ի րա քէն ե կած, ԱՄՆ հաս տա տուած ի րաւ հայ մը, որ թէեւ տար րա բա նու[1]թեան մէջ մաս նա գի տա ցած է, սա կայն իր հո գին ու նուի րու մը ազ գա յին կեանքն է եւ գիրն ու գրա կա նու թիւ նը: Անտոն Չեխով, որ մաս նա գի տու թեամբ բժիշկ էր, սակայն ամբողջ աշխար հին այսօր իր անունը ծանօթ է որ պէս արձա կագիր եւ կարճ պատմուած քի վար պետ, ուշագրաւ խոստովանութիւն մը ըրած է նմա նօրինակ հանգամանքի մը առթիւ – յայտարարած է թէ՝ «Բժշկութիւնը իր կինն է, իսկ գրա կանութիւնը՝ սիրուհին»:

Այս տեղ, Պրն. Մար գա րեա նին պա րա գա յին ալ նոյնն է կար ծէք՝ մէկ տար բե[1]րու թեամբ – երբ կը տես նենք թէ իր սի րու հիին տրա մադ րուած ժա մե րուն ու աշ[1]խա տան քին մաս նա կից կը դառ նայ նաեւ իր կո ղա կի ցը՝ յան ձինս Տոքթ. Ժա նէթ Մար գա րեա նին – ա նոր գի տակ ցուած քա ջա լե րանքն ու օ ժան դա կու թիւ նը վա յե[1]լե լով գի րի ու գրա կա նու թեան իր յոր դա ռատ նուի րու մին մէջ:

Ս փիւռ քեան մեր կեան քին մէջ մա նաւանդ շատ բախ տաւոր է մշա կոյ թի ու ա րուես տի այն նուի րեա լը, ո րուն ապ րուս տը կա խեալ չէ իր ա րուես տէն: Աս պա[1]րէզ ու ա րուեստ հա մա տեղ յա ջո ղու թեամբ հա մադ րե լու եւ հաւա սա րակշ ռե լու վար պե տու թիւ նը քի չե րու շնոր հուած է: Հ րանդ Մար գա րեան ա հա այդ շնոր հա[1]լի եւ բախ տաւոր անձ նաւո րու թիւն նե րէն մին է: Տարրաբանի բծախնդրութեամբ մաս նա հա տուած իր ա ռօ րեա յին հետ ու ա նոր շուրջ՝ իր ժա մե րը վստա հօ րէն կ’եր կա րին 24 ժա մէն աւե լի: Ա հա հո՜ն է գաղտ նի քը իր են թաե սէն յոր դող ու ժին: 24 ժա մուայ մէջ ու րիշ 24 ժամ եւ աւե լին ներդ նել ի շահ հայ գի րին ու մշա կոյ թին:

Ա պա թէ ոչ ուր կէ՞ պի[1]տի գար այս քան ա ռատ բեր քը: 21 թա տե րա խաղ, եօ թը հրա տա րա կու թիւն ներ, բա նաս տեղ ծա կան թէ ար ձակ գոր ծե րու բե մա կա նա ցում, թարգ մա նու թիւն եւ յո[1]բե լի նա կան կամ յա տուկ հան դի սու թիւն նե րու առ թիւ ե լոյթ ու նե նալ ինք նա տիպ, տե սալ սո ղա կան, մտա ծուած ու մտա ծել տուող, աչք ու միտք շո յող պատ րաս[1]տու թեամբ: Ու այս բո լո րին հետ՝ կայ տա կաւին ա մէն տա րի թա տե րա կան գործ մը բեմ հա նե լու նա խա պատ րաս տա կան աշ խա տանք նե րուն հետ տրուած հո գե[1]կան ու ֆի զի քա կան սպա ռու մը:

Իր թա տե րա կան ե լոյթ նե րուն գրե թէ բո լո րին – շատ քիչ բա ցա ռու թեամբ – Միսաքին հետ ներ կայ գտնուած ենք եւ այն քան վար ժուած, որ կո րուստ մը կը զգանք, երբ օ րա ցոյ ցէն ա մէն տա րե թիւին հետ Մարտ ա մի սը անց նի ա ռանց մար գա րեա նա կան թա տե րա կան ե լոյ թի մը: Նշա նաւոր ա րուես տա բան մը ը սած է թէ ար ժե թուղ թե րու շու կա յէն եւ գոնկ[1]րէ սի վի ճա բա նու թիւն նե րէն աւե լի ա րուեստն է ճշգրիտ ջեր մա չափն ու նշդրա կը, որ մեր ըն կե րա յին կեան քը կ’ար տա ցո լաց նէ: Մեր հաւա քա կան կեան քի օ րա[1]ցոյ ցին նա յե լով կրնանք տես նել, թէ այս օ րե րուն ո՞ւր հա սած է մեր մշա կու թա յին կեան քը, կամ աւե լի ճիշ դը՝ ո՞ւր հաս ցու ցած ենք մենք զմեզ: Ն ման շնոր հան դէս ներ մե զի ա ռիթ կ’ըն ծա յեն մտա մար զան քին հետ մեր ճա[1]շակ նե րը գրա կա նու թեան ու ա րուես տի նկատ մամբ ար թուն պա հե լու, խնա յե լու, որ չժան գո տինք ու նաեւ, ին չու ոչ, սոր վե լո՛ւ ու մեզ հետ նոր բան մը տա նե լու: Յայտ նի նկա րիչ մը ը սած է, թէ ի խո րոց սրտի իր մաղ թանքն է, որ իր նկար[1]նե րէն գնո ղը զայն գնէ ոչ թէ տան վա րա գոյ րին կամ պա տի տէ քո րին հետ հա[1]մա պա տաս խան ըլ լա լուն հա մար, այլ՝ այդ գոր ծէն բան մը սոր վե լու հա մար:

Վս տահ եմ, որ այ սօր մենք բո լորս հոս ենք բան մը սոր վե լու հա մար եւ ոչ թէ ինչ պէս Մար գա րեան «Մար դը կե նա ցի մէջ» բա նաս տեղ ծու թեամբ կ’ը սէ, «բե րան նե[1]րու մրցոյթի»: Ու այս հաւա քոյ թի աւար տին ե թէ գիրք մը պի տի գնենք, այդ հա տո[1]րը գրա դա րա նին մէջ ու նե ցած ըլ լա լու հպար տու թեան հա մար չըլ լայ թող: Այլ՝ կար[1]դա լո՛ւ եւ ու րի շի մըն ալ փոխ տա լու: Ժա մա նակ մը գիր քի գո ղու թիւ նը գո ղու թիւն չէ կ’ըսէինք: Հի մա այդ գո ղե րը կը փնտռենք սի րա յօ ժար տա լու եւ չենք գտներ: Տար րա բան, դա սա խօս-ու սու ցիչ, թա տե րա գիր, դե րա սան, հրա պա րա կա[1]խօս... եւ բա նաս տեղծ:

Անկեղծօրէն չէի գիտեր, որ Տոքթ. Մարգարեանը նաեւ բանաստեղծ է մին չեւ  ան ցեալ տարի: Առաջին ծա նօ թա ցումս «ԱղօթքԱ մանորի» քեր թուա ծին մի ջո ցաւ ե ղաւ (այս հա տո րին մէջ չէ նե րա ռուած):

Կ ’ա ղօ թեմ Տէր... Սերմե րուն պէս դաշ տին նետուած

Խոհը ցնցուղ ցանես մտքին մէն մի մար դու եւ տաս ա նոր գի տակ ցու թիւն՝ վե հին ա նեղծ եւ վսե մին սրբա մա քուր: Կը խնդրէ բա նաս տեղ ծը:

Ու երկրորդ լուրը եկաւ Պոլսոյ «Մարմարա»էն՝ Ռոպէր Հատտէճեանէն, “Cancer” բա նաս տեղ ծու թեան առ թիւ: Զինք ճանչ ցող նե րուն եւ իր ա րուես տը գնա[1]հա տող նե րու խում բին մտա հո գու թեան հետ հիացումը աւելցնելու, ա նակն կա[1]լին հետ, օ տար ու հուր խլիր դին, ան հան դարտ բջի ջին խե լա կո րոյս հեւ քին հետ մարդ կա յին աշ խար հը կի սող դա ժան գոյ ժին հետ գլուխ օ րօ րե լու եւ խմբեր գե լու... Տա րօ րի նակ խաղ է այս... հեգ նանքն է լոկ այս կեան քին... Իր իսկ մարմ նէն բու սած ու բազ մա նա լու սկսած «խելառբջիջին» դէմ պայ[1]քա րող, ընկր կիլ չգիտ ցող Մար գա րեան այդ հո գի երկ փեղ կող պա հուն իսկ իր ըն թեր ցո ղին քա ջա բար կը փո խան ցէ՝ յա րա տեւ պայ քա րին ու ժը կռուի եր թին զօ րու թիւ նը: «Են թաե սէն փշ րուած» հա տո րի կը 74 քեր թուած նե րու փունջ մը կը հրամց նէ մե զի: Վեց բա ժին նե րու տակ հա մադ րուած է, ո րուն իւ րա քան չիւր բա ժի նը բա[1]նաս տեղ ծը փշրանք մկրտած է: Ա յո՛, փշրանք ներ են մի գու ցէ ա նոնք բաղ դա[1]տած իր հսկա յա կան վաս տա կին հետ եւ կամ այն բո լոր ներ քին ա լե կո ծում նե-216 րու ա հագ նու թեան հետ, որ կեան քի խռով քը բա ժին կը հա նէ շրջա պա տին հետ շնչող-զգա ցող ա րուես տա գէ տին հո գիէն ներս: 1969-էն սկսեալ մին չեւ 1995 թուա կա նը եր կա րող ժա մա նա կա մի ջո ցէն քաղուած ապ րում նե րու, խո կում նե րու հա մա նուագ մըն է, որ ամ փո փուած է այս հա տո րի կին մէջ: Այս տեղ մէն մի փշրան քին հետ խոհն յա գեց ման տա նող սե[1]ղան մըն է որ կը պար զուի: Ո՞վ կրցած է ջու րի հոս քին հետ խաղ ցող Լոյ սի շեր տը բան տար կել: Մին չեւ վրձի նը շար ժի Լոյ սի փայլ քը կը փո խուի: Մար գա րեան գի տա կից է ու մեզ ալ մտա ծել կու տայ չոր սա ցուած պա հե րու կո րուս տին: Ա յո՛, ակն թար թա յին պա հեր կան, ո րոնք կա րե լի չէ բռնել, շրջա նա[1]կել, ա փիդ մէջ առ նել կամ զգա ցածդ զգա ցա ծիդ չափ միւ սին փո խան ցել, տես[1]նել տալ տուեալ երկ վայր կեա նին իսկ: Սա կայն բա նաս տեղ ծը կը յա ջո ղի իր հետ ունկնդ րել տա լու «լռու թեան սիմ[1]ֆո նին» կամ հա մա նուա գը թէ՛ «շշու կի մը միայ նակ» եւ թէ՛ «խլա ցու ցիչ լռու թեան» ու նաեւ այ րել փոր ձե լու «սար դոս տայն ներն ե սե րուն»... Վ ճիտ ձայ նե րը խեղ դուած են ա նար ձա գանգ Ես սոր վե ցայ չե րա զել Ինչ ա նո ղոք է կրկէ սը ե սի Ե րա նի ը սի գիւ տով մը հան ճար ակ նոց մը ըլ լար ո րով տես նէի մար դը մեր կա ցած՝ կեղ ծի քէն սու տէն փառ քի տեն չան քէն իր բիրտ մեր կու թեամբ եւ բո՛ւն էու թեամբ: Մար գա րեան, կեան քի «Ծո վուն դի մաց կե ցած՝ / իր ծո վուն մէջ թա ղուած» մեզ ալ իր հետ կը տա նի ի վեր ջոյ անդ րա դառ նա լու թէ՝ մաս նիկ ներն ենք մենք այն մեծ տռա մին ո րուն ա րար ներն ան վերջ կը գրուին («Լա րը»):217 Իւ րա ցու ցած ըլ լա լով կեան քի թատ րո նը ու թատ րո նը կեան քի իր բո լոր նրբու[1]թիւն նե րով՝ Մար գա րեան գլուխ գոր ծոց ար ձան մը կը քան դա կէ ի րաւ դե րա սա[1]նը ներ կա յաց նե լու հա մար. Բ նա կա նի, ի րա կա նի սահ ման նե րէն երբ որ անց նիք, երբ ան ցեալն ու ա պա գան սի րող նե րու պէս հաշ տուին, երբ որ յու զուիք եւ կամ հրճուիք պա տա հա րէն որ ձեր կեան քէն պա տա ռիկ մը կը յի շեց նէ, երբ որ լռէք՝ ըմ բոշխ նե լու միտ քը բա ռին որ կը հնչէ մի ջո ցին մէջ... խո նար հե ցէ՛ք... Մարդ մը այն տեղ կեանքն իր մոռ ցած, ձե զի հի մա նոր կեանք կու տայ... («Դե րա սա նին»): Մարդ ա րա րա ծը Աս տուա ծա յին, ե րա նաւէտ յափշ տա կու թեան մը անձ նա[1]տուր կ’ըլ լայ, երբ ազ նիւ ներշն չու մին ճա ռա գայ թու մը ա ռինք նէ զինք: Մի քէ լան ճե լօն ը սած է. «Մար մա րին մէջ հրեշ տակ մը տե սայ, փո րե ցի, յղկե[1]ցի, քան դա կե ցի, մին չեւ որ թեւեր ա ռաւ ու գնաց»: Ան խօս ու քա րա ցած մար մա[1]րին մէջ հրեշ տակ մը տես նել կա րե նա լու հա մար ալ տեսնող աչք է պէտք եւ կամ բարձ րեա լէն շնոր հուած տա ղանդ: Քեր թուած նե րու այս փուն ջին ծա նօ թա նա լով՝ բա նաս տեղ ծին ապ րուած օ րե[1]րուն հետ են թաե սէն փշրուած մաս նիկ նե րը կը սփռուին մեր առ ջեւ: Խո հի ու խոր հուր դին ա րիւ նէն ծնած, պա րապ է ջե րուն լե զու հա նող, աւիւն տուող է ջեր են: Բա նաս տեղ ծը, ա պաւի նե լով պա րապ է ջին մտեր մու թեան, խոս տո վա նու[1]թեան կը նստի մեզ ալ ի րեն մաս նա կից դարձ նե լով. Վ տա կի մը պէս կը հո սիմ հո գի նե րու ընդ մէ ջէն Ծո վու մը պէս կը սպա սես հո գի նե րը գրկե լու: իսկ երբ կ’ըլ լամ խուլ ջրվէժ, փրփուրն իմ այդ ա հար կու եւ իմ ձայ նը ան կաշ կանդ, կը տա րա ծես ե րե սիդ... Եւ ա պա կը խոս տո վա նի, թէ այդ պա րապ է ջը բնաւ չէ խա բած զինք, ո րով հե տեւ, պա րապ էջ, դուն ա րիւ նէս կը ծնիս: ո րով հե տեւ, պա րապ էջ, երբ աւար տեմ դուն «ես» կ’ըլ լաս, իսկ ես «դուն»:218 Այդ ան կաշ կանդ հո սող, խո րունկ նե րը հաս նող ջրվէ ժի մը ար ձա գանգն է, որ կը լսենք այ սօր: Պի տի ըմ բոշխ նենք այ սօ րուան յայ տագ րին մաս նա կից նոր սե[1]րուն դին բեր նէն՝ ի րենց մա տու ցու մով եւ հաս կա ցո ղու թեամբ: Շ նոր հա կա լու թիւն, Պրն. Մար գա րեան: Վս տա հա բար ան վերջ տո ղան ցող Ձեր մտքին պա տա ռիկ նե րը, թեւեր ա ռած, այ սօր մեր հո գի նե րէն ներս պի տի ներ թա փան ցեն՝ խո նար հե լու հա մար Հ րանդ Մար գա րեան հայ կեան քի նուի[1]րեալ մարդուն վաս տա կին ա ռաջ:

 

Ձեր բառերը փոխառնելով՝ մաղթանքս պիտի ըլլայ. ( Թող) հորիզոնդ երկար աւետէ ծա գող լոյսը արեւիդ:

Ներկայացուած է Նիւ Եորքի Վուտսայտ շրջանի Հայ Կեդրոնին մէջ 18 Նոյեմբեր, 20